Қазақстанда халықты вакцинациялау деңгейі тарихи тұрғыда жоғары болған, бұл көптеген жұқпалы аурулардың таралуын тиімді бақылауға мүмкіндік берді. Алайда 2023 жылы елде шамамен 14 мың қызылша жағдайы тіркелді. 2024 жылы жағдай ушығып, науқастар саны 28 мыңнан асты – бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан өңірде Румыниядан кейін екінші орынға шықты. Сарапшылар мұның басты себебі ретінде екпе алудың төмендеуін және антивакциналық көңіл-күйдің күшеюін атады. Төтенше шаралар мен қосымша иммундау науқандарының арқасында 2025 жылдың басына қарай қызылшаның таралуын айтарлықтай баяулатуға мүмкіндік туды. Дегенмен, осындай жағдай тек қызылшамен ғана емес, өзге де қауіпті аурулармен байланысты қайта қайталануы әбден мүмкін.
Сонда миллиондаған өмірді сақтап қалған вакцина неге кей адамдар үшін қауіпке айналады? Алдымен вакцинаға қарсы ең көп тараған уәждерді қарастырайық, содан кейін сенімсіздіктің жалпы себептерін талдап көрейік.
Вакцина аутизм тудыра ма
Вакцинадан қорқудың астарында жатқан ең танымал себептерінің бірі вакцина аутизмге әкеледі деген миф. Бұл аңыз 1998 жылы жарық көрген атышулы зерттеуден бастау алған. Автор қызылша, паротит және қызамыққа қарсы (КПК) вакцинаның аутизммен байланысы бар деп мәлімдеген. Кейіннен деректердің бұрмаланғаны анықталып, The Lancet журналы мақаланы қайтарып алды, ал автор медициналық этиканы бұзғаны үшін лицензиясынан айырылды. Соған қарамастан, жалған ақпарат қоғам санасында терең із қалдырды. Көптеген ата-аналар әлі күнге дейін екпе баласында аутизм белгілерін тудыра ма деп алаңдайды.
Аутизм белгілері әдетте балаларға бірнеше екпе салынатын кезеңде байқалатындықтан, бұл да мифтің сақталуына ықпал етеді.
Ғылыми медицина бұл тұжырымды толықтай теріске шығарады. Жүздеген мың баланы қамтыған ірі зерттеулер екпе алған және алмаған балалар арасында аутизм даму қаупі бойынша ешқандай айырмашылық таппады. Мысалы, 1,2 миллионнан астам баланың деректерін талдаған метаанализ КПК вакцинасы да, кейбір вакциналарда бұрын қолданылған тиомерсал консерванты да аутизммен байланысы жоқ екенін көрсетті. Сондай-ақ 650 мыңнан астам баланы қамтыған Дания зерттеуі КПК вакцинасы аутизмге бейім балалардың өзінде ауру қаупін арттырмайтынын дәлелдеді.
Өкінішке қарай, әшкереленген миф әлі де өмір сүріп келеді: шамамен әрбір бесінші қазақстандық осы жалған ақпаратқа сенеді. Бұл эмоциялық дезинформацияның қаншалықты күшті екенін көрсетеді.
Вакциналарда денсаулыққа зиянды заттар бар ма
Кейде адамдарды вакцинаның құрамындағы заттар алаңдатады, бірақ олардың басым бөлігі мұқият зерттелген және қауіпсіз деп танылған. Ең жиі талқыланатын компоненттерге тоқталайық.
Тиомерсал. Мұндағы қорқынышты сөз – сынап. Тиомерсал этилсынапты қамтиды – ол ағзадан тез шығарылады әрі тінде жиналмайды. Бұл балықта кездесетін және улануға әкелуі мүмкін метилсынап емес. Көптеген зерттеулер вакциналардағы аз мөлшердегі тиомерсалдың зиянсыз екенін көрсетті, сонымен қатар оның аутизммен немесе басқа даму бұзылыстарымен еш байланысы жоқ. Дегенмен, тиомерсал бүгінде балалар вакциналарынан толығымен алынып тасталған.
Алюминий. Алюминий қосылыстары вакциналарда адъювант ретінде қолданылады – олар иммундық жауапты күшейтіп, вакцинаның тиімділігін арттырады. Бір жасқа дейін балаға салынатын барлық екпелердегі алюминий мөлшері дәл сол кезеңде баланың ана сүтімен немесе қоспамен алатын алюминийінен әлдеқайда аз. Алюминий сөзі қорқынышты естіледі, бірақ мұндай жағдайларда бастысы – мөлшерге назар аудару. Адам ағзасы күнделікті қоршаған орта арқылы алюминиймен байланысады, ал вакциналардағы оның микромөлшері қауіпсіз.
Вакциналар иммундық жүйеге «шамадан тыс жүк түсіре ме»
Иммундық жүйенің мүмкіндігі орасан зор. Иммунологтардың есебі бойынша, нәресте бір мезетте 10 000-нан астам түрлі антигенге жауап бере алады, әрі бұл оның қорғаныс қабілетін төмендетпейді. Барлық жоспарлы екпелер осы әлеуеттің аз ғана бөлігін пайдаланады.
Күнделікті өмір әлдеқайда көп сынақ береді: сәби алғаш дем алған сәттен бастап ананың терісіндегі және қоршаған ортадағы мыңдаған микробпен кездеседі, ал әр жұтым ана сүтінде ондаған миллион бактериялық бөлшектер бар. Орта есеппен бала күніне тыныс алу, емізу, теріге жанасу және ойнау арқылы 2–6 мың антигенге тап болады. Мұның жанында бір жыл ішінде вакциналармен енгізілетін бірнеше жүз антиген – теңіздің бір тамшысындай ғана.
Вакциналар жиі анафилаксия туғыза ма
АҚШ-тағы 53 мың медициналық қызметкерге жүргізілген зерттеу көрсеткендей, вакцина алғандардың 2%-ында аллергиялық реакциялар болған, ал анафилаксия – 10 мың адамның 2,47-інде тіркелген. Бұл қорқынышты болып көрінуі мүмкін, бірақ мұндай жиілік антибиотик қабылдағаннан кейінгі анафилаксия деңгейімен шамалас. Мысалы, пенициллинге аллергия 10 мың адамның 1–5-інде кездеседі, ал өлімге әкелетін анафилаксия 100 мың адамның 1–2-сінде ғана болады.
Салыстырмалы түрде алғанда, АҚШ-та жыл сайын дәрі-дәрмектердің ауыр жанама әсерлерінен 1,25 миллион жағдай тіркеліп, шамамен 175 мың адам қайтыс болады.
Неліктен адамдар вакциналардан басқа дәрілерге қарағанда көбірек қорқады
Қауіптің көрінуі. Екпеден кейінгі жанама әсерлер мұқият бақыланып, жиі талқыланады. Ал аурудан кейінгі асқынулар «табиғи құбылыс» ретінде қабылданады.
Жылдам пайда болмауы. Адам көбіне вакцина салдырғанда өзін сау сезінеді, сондықтан оны «мәжбүрлі әрекет» деп қабылдайды. Ал екпеден кейінгі аздап қызу көтерілуі немесе ине салған жердің ауырсынуы – айқын сезілетін әсер. Ал сол екпе бірнеше ай немесе жылдар бойы ауыр дерттің алдын алатынын көбісі бірден байқамайды.
Вакциналар – өз жетістігінің құрбаны. Парадокс мынада: адамдар вакциналардан қорқа бастады, себебі өздері енді аурулардан қорықпайды. Жаппай иммундау полиомиелит, дифтерия, шешек сияқты бұрынғы сұмдық ауруларды өмірімізден іс жүзінде жойды. Қазіргі ұрпақ бұл дерттерді көрмегендіктен, вакцина оларға анағұрлым қауіпті болып көрінеді. Бірақ бұл – жалған қауіпсіздік сезімі: егер екпе тоқтаса, аурулар тез оралады. Мұның мысалдары түрлі елдерде байқалған.
«Ол вакцина салдырды, бірақ бәрібір ауырды». Екпе – толық қорғаныс кепілі емес, дәл сол сияқты, жүзуді білу де 100% суға батпауға кепіл емес. Қол жуу, қауіпсіздік белбеуін тағу сияқты да, вакцина ауру қаупін азайтады және ауыр асқынулардың алдын алады. Тағы бір маңыздысы – вакцина тек сізді емес, айналаңыздағы адамдарды да қорғайды: халықтың көп бөлігі екпе алғанда, аурудың таралуына мүмкіндік қалмайды.
Қоғамдық құрылымдар мен «үлкен фармға» сенімсіздік. Адам жемқорлық жағдайларын көріп немесе ірі компаниялардың әділетсіз әрекеттерін байқап жүрген қоғамда медицинаға деген жалпы күдік пайда болады. Белгілі антивакцинаторлар осы сенімсіздікті өз пайдасына қолданады: «вакцинация – жоғарыдан күштеп енгізілген, сенуге болмайтын шара» деген пікір таратады. Мұнда мәселе вакцинаның өзінде емес, оны ұсынатын институттарға деген сенім деңгейінде жатыр.
Әлеуметтік желілер мен «жаңғырық камералары». Желі алгоритмдері адамға өз пікірін растайтын контентті көбірек ұсынады. Егер біреу вакцинаның зияны туралы жазбаларды «лайктап» жүрсе, соған ұқсас контентті жиі көреді. Осылайша, интернетте «жаңғырық камералары» қалыптасады – қарсы пікірдегі адамдар бір-бірін қолдап, бір сарынды ақпарат алмасады. Нәтижесінде адам «ақылды адамдар да екпеге қарсы екен» деп ойлайды, өйткені парақшасында тек сол көзқарастағыларды көреді.
Жағымсыз жаңалықтарға бейімділік. Психологтар адам эволюциялық тұрғыда қауіпті ақпаратқа көбірек назар аударатынын айтады. «Вакцинаның зияны» туралы оқиғалар эмоциялық болғандықтан тез тарайды және есте қалады, ал олардың тиімділігі туралы сабырлы түсіндірмелер елеусіз қалады. Әлеуметтік желілердің алгоритмдері мұндай эмоционалды контентті одан сайын күшейтеді. Бір реттік асқыну оқиғасы статистикалық деректерден гөрі тезірек тарап кетеді.
Әрекетсіздікті жөн көру. Тағы бір психологиялық ерекшелік – шешім қабылдаудағы қорқыныш. Көп адам «ештеңе істемесем, бәлкім бәрі жақсы болар» деп ойлайды. Әсіресе ата-аналар баласына екпе салдыруда жауапкершілікті қатты сезінеді: «егер екпе салдырмай балам ауырса – кінә ауруда, ал егер салдырсам да бірдеңе болса – өзімді кінәлаймын» дейді. Осы қорқыныш әрекетсіздікке итермелейді, бірақ дәл сол әрекетсіздік ауруға жол ашады.
Вакцинацияның маңыздылығы: сандар сөйлесін
1974 жылдан бері 14 түрлі ауруға (дифтерия, В гепатиті, полиомиелит және т.б.) қарсы екпелер шамамен 154 миллион адамның өмірін сақтап қалған. Бұл орта есеппен әр минут сайын алты адам деген сөз. Оның ішінде 101 миллионы – бір жасқа толмаған балалар.
Тек бір мысал: полиомиелитке қарсы вакцинасының арқасында 20 миллионнан астам адам бүгінде жүріп жүр, ал вакцина болмағанда, олар сал болып қалуы мүмкін еді.
АҚШ-та 1994–2023 жылдары туған балаларға жасалған екпелер 508 миллион ауру жағдайының, 32 миллион госпитализацияның және 1,1 миллион өлімнің алдын алған. Соған қарамастан, антивакцинаторлық қозғалыстар тіпті жоғары білім деңгейі бар елдерде де өсіп келеді.
Күмәнданушылармен қалай сөйлесу керек
Шындықты мойындау керек: вакциналарға түбегейлі қарсы адамдардың пікірін өзгерту өте қиын. Сол себепті басты назарды олардың екеуінің ортасында тұрған – күмәнданушыларға аудару керек.
1. Диалог құрыңыз, дауласпаңыз.
Сенімсіз адаммен сөйлескенде сабырлы, сыпайы және дәлелге негізделген түрде әңгімелесу қажет. Мазақ ету немесе қысым көрсету тек кері әсер береді.
- Алдымен тыңдаңыз, ашық сұрақтар қойыңыз: «Демек, сізді жанама әсерлер алаңдатады ма?» – осылай айту арқылы оның пікірін сыйлайтыныңызды көрсетесіз.
- Эмоциясын мойындаңыз: «Сіздің уайымдайтыныңызды түсінемін – бұл табиғи нәрсе» деу сенім орнатады. Тек содан кейін фактілерге көшуге болады.
- Дауыс көтермей, сабырмен сөйлеңіз. Агрессия сенім тудырмайды, ал эмпатия керісінше сенімді арттырады.
2. Бірден нәтиже күтпеңіз.
Қалыптасқан сенім бір күнде өзгермейді. Бұл айлар, кейде жылдар алатын процесс. Маңыздысы – жүйелі әңгіме, шыдамдылық және қолдау. Тіпті бүгін адам өз пікірін өзгертпесе де, құрметке негізделген диалог уақыт өте оның көзқарасын қайта қарауға итермелеуі мүмкін.
3. Ғылыми ойлауды дамыту.
Тек мифтерді теріске шығару жеткіліксіз: уақыт өте жалған ақпарат қайта оралады. Мәселе нақты фактіде емес, ойлау тәсілінде. Егер оны өзгертпесек, «бір мифті жоққа шығарғанда, оның орнына жаңасы туады». Сондықтан нақты мысалдармен қатар ғылыми сауаттылық пен сыни ойлауды дамыту маңызды.
Түйін
Антивакцинация феномені эмоциялармен, когнитивтік қателіктермен және ақпараттың жетіспеушілігімен түсіндіріледі. Алайда адам неғұрлым көп тексерілген деректер білсе, соғұрлым иррационалды қорқынышқа орын азаяды.
Антивакцинаторлық қозғалыстың трагедиясы – адамдар жалған қауіптен қорғана отырып, өздерін де, қоғамды да нақты қатерге ұшыратады.
Адамдық тұрғыдан түсінікті болғанымен, екпеден қорқу ақиқат алдында сейілуі тиіс: вакциналар өмірді сақтайды, ал олардан бас тарту – ұмыт болған ауруларды қайта әкеледі.
