Жоғары қан қысымына қарсы негізгі дәрілердің тізімі
Адамдар әдетте жоғары қан қысымын сезбейді, сондықтан гипертонияны «үнсіз ғана өлтіруші» деп атайды. Ол жүрек әлсіздігін, инфаркт пен инсульт қаупін арттырады.
Қан қысымы екі күштің әсерінен пайда болады. Систолалық (жоғарғы) қысым қанның жүректен артерияларға айдалуына байланысты. Диастолалық (төменгі) қысым жүрек соғысы арасында демалған кезде пайда болады.
Қалыпты қысым 120/80 мм сынап бағанасынан аспайды. Егер қысым тыныштық күйінде осы көрсеткіштен тұрақты түрде жоғары болса, оны гипертонияға жатқызамыз. Кейде гипертонияның бірінші сатысын (130–139/80–89 мм сын. бағ.) дәрісіз, тек тамақтану мен өмір салтын өзгерту арқылы бақылауға болады. Бірақ көп жағдайда жоғары қан қысымын қалыпқа келтіру үшін дәрі-дәрмек қабылдау қажет.
Ағзадағы артериялық қысымды ұстап тұру жүйесі күрделі әрі бірнеше физиологиялық механизмдерді қамтиды. Түрлі гипотензивті құралдар қысымды реттеудің әртүрлі кезеңдеріне әсер етеді. Бір типтегі дәрілердің өзі сәл басқаша жұмыс істеп, емдік нәтиже мен жанама әсерлері әрқалай болуы мүмкін. Сондықтан дәріні тек дәрігердің кеңесінен кейін өзіңе лайықтап таңдау маңызды.
Адамға дәрігер қандай дәрі тағайындағанын түсінуді жеңілдету үшін біз Қазақстанда қолданылатын қазіргі заманғы негізгі гипотензивті құралдардың кластары туралы айтып береміз.
Ангиотензин айналдырушы фермент тежегіштері (ААФТ)
Адам қанында ангиотензин II деп аталатын ақуыз бар, ол қан тамырларын тарылтып, бүйректің тұз бен суды шығаруын шектеу арқылы қысымды жоғарылатады. Ангиотензин II ақуыз-алғышарттан ангиотензин айналдырушы ферменттің әсерінен синтезделеді. ААФТ препараттары осы ферменттің жұмысын басады және қысымды көтеретін ангиотензин II-нің түзілуіне кедергі жасайды.
Эналаприл
«Слезол Форте», «Спентен», «Апиксабан-Виста», «Миленон».
Препарат гипертонияны, тоқырау жүрек жеткіліксіздігін және жүректің сол жақ қарыншасы жұмысының бұзылуын емдеуге қолданылады. Ішкеннен кейін қандағы эналаприлдің ең жоғары концентрациясы бір сағаттан кейін жетеді. Гипертонияны емдеуге арналған типтік доза тәулігіне 10–40 мг, бір немесе екі рет қабылданады.
Жиі кездесетін жанама әсер – құрғақ жөтел, дәріні тоқтатқаннан кейін өтеді. Сондай-ақ ортостатикалық гипотензия (тұрғанда қысымның түсуі) пайда болуы мүмкін. Кейде ортостатикалық гипотензия естен тануға әкеледі. Гипотензиямен күресуге дозаны азайту көмектеседі. Эналаприл жүкті әйелдерге тағайындалмайды, ал бүйрек жеткіліксіздігінде өте сақтықпен қабылдануы тиіс.
Фозиноприл
«Кардиоприл», «Фозиноприл Вива Фарм», «Фозикард».
Негізінен гипертонияның бастапқы сатыларын емдеуге қолданылады, 140/90 мм – сынап бағанасынан аспаған кездегі қысым. Кейде қант диабетінен болған бүйрек зақымдануында және жедел миокард инфарктісін емдеуде тағайындалады. Ішке қабылдағаннан кейін плазмадағы ең жоғары концентрацияға үш сағаттан кейін жетеді. Гипертонияны емдеуге тәулігіне 20–40 мг қабылданады.
Фозиноприл қабылдағандағы жиі жанама әсерлер – шаршау, бас айналу, асқазан-ішек бұзылыстары, құрғақ жөтел және тері бөртпесі. Препаратқа бауыр жеткіліксіздігінде тыйым салынған.
Каптоприл
«Каптоприл-ЛФ», «Каптоприл ШТАДА», «Каптоприл Вива Фарм», «Каптоприл-Боримед».
Каптоприлмен гипертонияны және тоқырау жүрек жеткіліксіздігін емдейді, кешенді терапия құрамында бүйрек аурулары мен ретинопатияда қолданады. Каптоприлдің қандағы ең жоғары концентрациясы қабылдағаннан кейін бір сағаттан соң жетеді, бірақ әдетте препарат тезірек әсер етеді, сондықтан үй жағдайында оны қысымды тез түсіретін жедел жәрдем құралы ретінде жиі пайдаланады. Бірақ каптоприлдің қысымды төмендету әсері өте тез аяқталады, сондықтан тұрақты қысымды ұстап тұру үшін бұл препаратты күніне 2–3 рет және салыстырмалы түрде жоғары дозада қабылдау керек. Қысым дәрісін жиі қабылдау ыңғайсыз, сондықтан бүгінгі күні гипертонияны ұзақ қолдау терапиясында каптоприлді әдетте тағайындамайды, ұзағырақ әсер ететін құралдарға басымдық береді.
Тұрақты қабылдағанда каптоприлдің жанама әсерлерінен ең жиі құрғақ жөтел пайда болады, қышыма тері бөртпесі шығуы мүмкін, кейде қызбамен бірге. Каптоприлді жүкті әйелдерге қабылдауға мүлде тыйым салынған, өйткені бала дамуында патология тудыруы мүмкін.
Ангиотензин-II рецепторларының блокаторлары (АРБ / БРА)
Ангиотензин айналдырушы фермент тежегіштері сияқты, ангиотензин-II рецепторларының блокаторлары да қысымды жоғарылататын ангиотензин-II ақуызының жұмысын басады. Алайда БРА препараттарының молекулалық әсер ету механизмі нақты басқаша. Ангиотензин-II қысымды көтеру үшін көптеген органдардың (мысалы, бүйрек пен қан тамырларының) жасуша бетінде орналасқан арнайы ақуыз-рецепторлармен байланысуы керек. БРА препараттары осы рецепторларды өздері жауып, ангиотензин-II-нің гипертензиялық әсерін өшіреді.
Лозартан
«АНЖОТЕН-сановель», «Лозартан-ЛФ».
Лозартан – көптеген елдерде ең жиі жазылып берілетін ангиотензин-II рецепторларының блокаторларының бірі. Гипертонияда, қант диабеті фонындағы бүйрек ауруларында және кейбір жүрек ауруларында (мысалы, ишемиялық ауруда) қолданады. Ішкеннен кейін лозартанның әсері тек алты сағаттан соң басталады, сондықтан қысымды жедел түсіруге мүлде жарамайды. Лозартанды тәулігіне бір рет 25-тен 100 мг-ға дейін қабылдайды.
Жүйелі қабылдағанда лозартаннан жиі шаршау мен әлсіздік, кеуде ауыруы, құрғақ жөтел, диарея пайда болады. Бірақ әдетте бұл жанама әсерлердің барлығы жеңіл өтеді және препаратты тоқтатуды қажет етпейді. Лозартанға ерекше қарсы көрсетілімдер жоқ.
Валсартан
«Валсартан-ЛФ», «Вальсакор»
Валсартан гипертония мен жүрек жеткіліксіздігін емдеуге қолданылады. Қан плазмасындағы ең жоғары концентрация дәрі қабылдағаннан кейін 4–6 сағаттан соң жетеді. Гипертонияда валсартанды тәулігіне бір рет 80–160 мг қабылдайды.
Валсартан қабылдағандағы ең жиі кездесетін жанама әсерлер – бас ауыруы, бас айналу, шаршау, іш ауыруы және тұмауға ұқсас белгілер. Жүкті әйелдерге дәрінің бұл түрін ішуге болмайды.
Телмисартан
«Телмиклар 80», «Телмиклар 40», «Телмитек».
Телмисартан гипертонияны емдеуге және 55 жастан асқан, ауыр жүрек ауруларының қауіп факторлары бар адамдарда инсульт пен инфарктінің алдын алуға қолданылады. Қандағы ең жоғары концентрацияға қабылдағаннан кейін үш сағаттан соң жетеді, ал препарат өте ұзақ әсер етеді – 20 сағаттан аса. Тәуліктік доза – күніне 40–80 мг.
Телмисартанның жиі кездесетін жанама әсерлері – мұрынның бітелуі және мұрын қойнауларының ауыруы, бел ауыруы, диарея. Жүкті әйелдереге ішуге болмайды. Бүйрек, бауыр және өт шығару жолдары ауруларында сақтықпен тағайындалады.
Кандесартан
«Кандесартан Вива Фарм».
Кандесартан гипертония мен жүрек жеткіліксіздігін емдеуге қолданылады, кейде қысым көтерілмейтін созылмалы бүйрек ауруларында тағайындалады. Плазмадағы ең жоғары концентрация қабылдағаннан кейін 3–4 сағаттан соң жетеді. Гипертонияда кандесартанды әдетте тәулігіне бір рет 8-ден 32 мг-ға дейін қабылдайды.
Ең жиі кездесетін жанама әсерлер – гипотензия, бүйрек функциясының бұзылуы және қандағы калий деңгейінің жоғарылауы. Гипотензия негізінен сұйықтық немесе тұз тапшылығы бар адамдарда (диета шектеуінен немесе кейбір аурулар салдарынан) кездеседі. Кандесартанға ерекше қарсы көрсетілімдер жоқ.
Ирбесартан
«Ирбедрин», «Ирбесан».
Ирбесартан гипертонияны және 2-типті қант диабеті фонындағы бүйрек ауруларын емдеуге қолданылады. Ішке қабылдағанда плазмадағы ең жоғары концентрация 1,5–2 сағаттан соң жетеді. Жоғары қысымға қарсы ирбесартанды тәулігіне бір рет 150–300 мг қабылдайды.
Жиі кездесетін жанама әсерлер – диарея, күйдіргі, аса күшті шаршау. Жүкті әйелдерге оны қабылдауға қатаң тыйым салынады.
Кальций каналдарының тежегіштері
Бұлшықеттің жиырылуы үшін оның жасушаларына кальций кіруі керек. Кальций каналдарының блокаторлары жүрек пен қан тамырларының бұлшықет жасушаларына кальцийдің өтуін азайтады. Нәтижесінде жүрек онша қарқынды жұмыс істемейді, ал қан тамырлары кеңейеді. Қысым төмендейді.
Амлодипин
«Нормодипин», «Амлодипин Зентива», «Амлодипин-ТК», «Амлодипин-Тева».
Амлодипин – гипертонияны емдеудің бірінші қатардағы дәрілерінің бірі әрі ең танымал гипотензивті препараттардың бірі. Сондай-ақ әртүрлі типтегі стенокардияны, шеткі қан тамырлары ауруларын және қант диабеті фонындағы бүйрек ауруларын емдеуде қолданылады. Қандағы ең жоғары концентрация ішке қабылдағаннан кейін 6–12 сағаттан соң жетеді. Гипертонияны емдеуге тәулігіне бір рет 5–10 мг қабылдайды.
Ең жиі кездесетін жанама әсерлер – шеткі ісіну (аяқ-қолдың ісінүі), бас ауыруы, шаршау және бас айналу. Тағайындауға ерекше қарсы көрсетілімдер жоқ.
Бета-адреноблокаторлар
Бета-блокаторлар жүрек соғуын баяулатады және қан тамырларын сәл босаңсытады. Бүгінгі күні бета-блокаторларды жоғары қысымға қарсы жалғыз дәрі ретінде сирек қолданады, бірақ гипертонияны кешенді емдеуде жиі пайдаланады.
Бета-блокаторлар адреналин мен норадреналиннің ағзаға әсерін тежейді. Адреналин мен норадреналиннің жұмыс істеуі үшін олар бета-рецепторлар деп аталатын арнайы рецепторлармен байланысуы керек. Бета-рецепторлар екі түрге бөлінеді. Бета1-рецепторлар жүрек және бүйрек жасушаларында орналасқан. Бета2-рецепторлар негізінен тегіс бұлшықет талшықтарының жасушаларында, мысалы қан тамырларында «өмір сүреді». Бета-блокаторлар екі негізгі топқа бөлінеді: кардиоселективті (жай «селективті») және селективті емес. Кардиоселективті бета-блокаторлар тек бета1-рецепторларды тежейді, яғни негізінен жүрек пен бүйрекке әсер етеді. Селективті емес препараттар бета1 және бета2-рецепторлардың екеуінің де әсерін тоқтатады, яғни жүрек пен бүйректен басқа қан тамырларына да әсер етеді. Қазір гипертонияны емдеуде негізінен кардиоселективті бета-блокаторларды қолданады, олар пульсті баяулату арқылы минуттық қан көлемін азайтып қысымды төмендетеді.
Атенолол
«Атенолол-Тева».
Атенолол – кардиоселективті бета-блокатор, гипертонияны, стенокардияны, әртүрлі аритмияларды (мысалы, пароксизмальді үстіңгі қарыншалық тахикардияны) емдеуде қолданылады. Қандағы ең жоғары концентрация дәрі қабылдағаннан кейін 2–4 сағаттан соң жетеді. Гипертонияны емдеуге атенололды тәулігіне бір рет 50–100 мг (қарттарға 25 мг) дозада пайдаланады.
Барлық бета-блокаторлар сияқты атенололдың да жанама әсерлері көп. Жиі кездесетін жағымсыз реакциялар: брадикардия (өте сирек пульс), диарея немесе іш қату, бас айналу, ентігу, бас ауыруы, шаршау, аяқ-қолдың суынуы. Атенолол жүрек-қан тамырларының көптеген ауруларында қабылдауға тыйым салынған.
Бисопролол
«Бисопролол».
Бисопролол – кардиоселективті бета-блокатор, гипертония мен жүрек жеткіліксіздігін кешенді емдеуде қолданылады. Қандағы ең жоғары концентрация дәрі қабылдағаннан кейін 2–4 сағаттан соң жетеді. Гипертонияны емдеуге бисопрололды тәулігіне бір рет 5–20 мг қабылдайды.
Ең жиі кездесетін жанама әсерлер – брадикардия және дене төзімділігінің төмендеуі. Жүрек айну, іш қату немесе диарея болуы мүмкін. Бисопрололды жүрек-қан тамырларының көптеген ауруларында, ауыр астмада және өкпенің созылмалы обструктивті ауруында қабылдауға болмайды.
Метопролол
«Метопролол».
Метопролол – кардиоселективті бета-блокатор, гипертонияны, жүрек жеткіліксіздігін, аритмияларды кешенді емдеуде қолданылады. Кейде мигреньнің алдын алуға және тиреотоксикозда қосымша құрал ретінде тағайындалады. Қандағы ең жоғары концентрация ішке қабылдағаннан кейін 1–2 сағаттан соң жетеді. Гипертонияны емдеуге әдетте тәулігіне бір рет 100 мг дозаны пайдаланады.
Ең жиі кездесетін жанама әсерлер – брадикардия, гипотензия, шаршау, бас айналу, депрессия, ентігу. Диарея және тері қышуы болуы мүмкін. Метопролол қарсы көрсетілген жүрек жағдайлары өте көп.
Диуретиктер
Диуретиктер (несепайдағыш құралдар) ағзадан артық сұйықтық пен тұзды шығарады, несеп шығаруды күшейту арқылы. Қысымның төмендеуі қандағы сұйықтық мөлшерінің азаюынан болады. Гипертонияны емдеуде диуретиктерді тек негізгі гипотензивті препараттарға (ААФТ, АРБ, кальций каналдары блокаторларына) қосымша құрал ретінде ғана қолданады. Несепайдағыштардың бірнеше түрі бар, гипертонияны ұзақ емдеуге ең жиі калий сақтағыш диуретиктерді тағайындайды.
Спиронолактон
«Cпиронолактон-ЛФ».
Спиронолактон – калий сақтағыш диуретик, гипертонияны, жүрек жеткіліксіздігін және ағзада сұйықтықтың артық жиналуымен және ісінумен қатар жүретін кейбір жүрек-қан тамырларынан тыс ауруларды емдеуде қолданылады. Плазмадағы ең жоғары концентрация ішке қабылдағаннан кейін 2–3 сағаттан соң жетеді. Гипертонияны емдеуге спиронолактонды тәулігіне 50–100 мг бір немесе екі рет қабылдап тағайындайды.
Спиронолактон әлсіздік, бас айналу, шөлдеу, асқазан-ішек жағынан жағымсыз белгілер (жүрек айну, іш ауыру, диарея немесе іш қату) тудыруы мүмкін. Ұзақ қабылдағанда гормоналдық бұзылыстар қаупі бар, мысалы әйелдерде етеккір тоқтауы, еркектерде эректильді дисфункция пайда болуы мүмкін.
Тағы бір класстық гипотензивті дәрілер – мидан жүрекке және қан тамырларына сигналдарды тежейтін орталық әсерлі препараттар. Олардың әсерінен жүрек баяу соғады, қан тамырлармен қан баяу ағады, тамырлар кеңейеді. Қысым төмендейді. Мидағы қан тамырлары қозғалтқыш орталығына осындай «тыныштандырушы» әсер беруі өте қауіпті болуы мүмкін.
Ауыр жанама әсерлердің жоғары қаупіне байланысты бүгінгі күні бұл типтегі препараттарды сирек қолданады, негізінен басқа құралдар көмектеспегенде ғана. Дегенмен осы препараттардың кейбіреуін, мысалы моксонидинді («Моксонидин NOBEL», «Физиотенз») дәріханадан рецептсіз сатып алуға болады, бірақ мұндай әрекетке бару ұсынылмайды. Орталық әсерлі гипотензивті препараттарды қауіпсіз қабылдаудың жалғыз жолы – дәрігердің тағайындауымен және мүмкіндігінше оның бақылауында (мысалы, жедел жәрдем шақырғанда) ғана әрекет ету.
