Көрші елдердегі жанармай бағасы: нарық пен мемлекеттің тартысы
Жанармай бағасы – кез келген елдің экономикасында тек жүргізушілер үшін емес, жалпы инфляция, логистика, азық-түлік бағасы мен өндіріс шығындарына тікелей әсер ететін стратегиялық көрсеткіш. Әсіресе мұнай өндіруші ел саналатын Қазақстан үшін бензин мен дизельдің ішкі бағасы үнемі қоғамдық талқылаудың өзегінде.
Соңғы жылдары қазақстандық жүргізушілер жанармай бағасы біртіндеп өскенін байқап отыр. Дегенмен, көрші елдермен салыстырғанда Қазақстан әлі де ең арзан жанармайы бар мемлекеттердің қатарында. Бұл айырмашылық неден туындайды? Неліктен Өзбекстан, Қырғызстан немесе Ресейде бензин екі есеге жуық қымбат? Осы материалда біз көрші елдердегі жанармай бағасын салыстырып, Қазақстандағы баға динамикасын және мемлекеттің қолдан реттеу тетіктерін талдап көреміз.
Көрші елдердегі жанармай бағалары: Қазақстанмен салыстыру
2025 жылғы 12 желтоқсандағы деректерге сүйенсек, Қазақстанда АИ-92 бензинінің орташа бағасы 237 теңге. Ал көрші елдердегі жағдай мүлде басқа.
Қазақстан көрші елдермен салыстырғанда жанармайды айтарлықтай арзан сататын мемлекет. Бірақ бұл айырмашылық «біреу арзан, біреу қымбат» деген қарапайым түсініктен әлдеқайда терең. Әр елдің жанармай бағасы – оның энергетикалық саясатының, салық жүйесінің және нарықтық моделінің айнасы.
Инфографика 01: Көрші елдердегі жанармай бағасы
Өзбекстан: нарықтық баға мен фискалдық басымдық
Өзбекстанда жанармай бағасы Орталық Азиядағы ең жоғары деңгейде. АИ-92 бензині шамамен 498 теңге, бұл Қазақстаннан екі еседен астам қымбат.
АИ-92 – 497,84 теңге,
АИ-95 – 584,42 теңге,
дизель – 554,11 теңге.
Мұның бірнеше негізгі себебі бар:
Біріншіден, Өзбекстан жанармай нарығын біртіндеп толық нарықтық модельге көшіріп жатыр. Мемлекет бағаны тікелей ұстап тұрмайды, ал субсидия көлемі Қазақстанмен салыстырғанда әлдеқайда аз.
Екіншіден, салық жүктемесі жоғары. Акциздер мен қосылған құн салығы жанармай бағасының айтарлықтай бөлігін құрайды. Бұл бюджет кірістерін тұрақтандыру үшін әдейі таңдалған саясат.
Үшіншіден, Өзбекстан мұнайды толық көлемде өз ішінде өңдей алмайды. Импортқа тәуелділік бар, ал импортталған жанармай валюта бағамына тікелей байланған.
Нәтижесінде Өзбекстанда жанармай бағасы әлеуметтік фактор емес, бюджеттік және нарықтық құрал ретінде қарастырылады.
Қырғызстан: импортқа тәуелді елдің шынайы бағасы
Қырғызстандағы АИ-92 бағасы 444 теңге деңгейінде. Бұл Қазақстаннан шамамен 87% қымбат.
Қырғызстандағы жағдайдың ерекшелігі:
Импорттық тәуелділік. Елде ірі мұнай өңдеу зауыттары жоқ, жанармайдың басым бөлігі Ресей мен Қазақстаннан импортталады. Бұл автоматты түрде логистика, сақтау және транзит шығындарын қосады.
Валюта факторы. Сомның тұрақтылығы теңгеге қарағанда әлсіз. Валюта бағамының кез келген тербелісі жанармай бағасына бірден әсер етеді.
Мемлекеттік бақылаудың шектеулігі. Қырғызстанда Қазақстандағыдай кең ауқымды қолдан реттеу жоқ. Баға көбіне нарықта қалыптасады.
Сондықтан Қырғызстандағы жанармай бағасы – бұл импорттық экономикадағы шынайы өзіндік құн деуге болады.
Ресей: мұнай өндіруші елдегі парадокс
Көпшілік үшін ең түсініксіз жағдай – Ресей. Мұнай қоры мол, ірі экспорттаушы ел бола тұра, АИ-92 бағасы 403 теңге деңгейінде, яғни Қазақстаннан едәуір қымбат.
Бұл парадокстың бірнеше түсіндірмесі бар:
Салық және акциз саясаты. Ресейде жанармайға салынатын акциздер өте жоғары. Бұл бюджет кірісінің маңызды бөлігі.
«Кері акциз» және демпфер жүйесі. Ресейде ішкі нарық пен экспорт бағасын теңестіру үшін күрделі механизмдер бар. Мұнай компаниялары экспорттан көбірек табыс табады, ал ішкі нарықтағы айырмашылық бюджет есебінен өтеледі.
Аймақтық логистика. Ресейдің аумағы өте үлкен, ал ішкі тасымал шығындары жанармай бағасына тікелей әсер етеді.
Ресей үшін жанармай бағасы – әлеуметтік емес, фискалдық және индустриялық саясаттың бөлігі.
Осылайша, Қазақстан көрші елдер арасында ең арзан жанармай сатылатын мемлекет болып отыр. Бұл жағдай шекара маңындағы аймақтарда жанармай экспортының, «жанармай туризмі» мен көлеңкелі айналым тәуекелін арттырады.
Инфографика 02: АИ-92 маркалы бензиннің баға динамикасы
Қазақстанда жанармай бағасының динамикасы
Көріп отырғанымыздай, 2018–2020 жылдары баға салыстырмалы түрде тұрақты болса, 2021 жылдан бастап өсім қарқыны жеделдеген. Әсіресе 2024–2025 жылдары бірден 30 теңгеден астам қымбаттау байқалды.
Бағаның өсуіне бірнеше фактор әсер етті:
– мұнай өңдеу зауыттарындағы модернизация шығындары;
– логистика мен сақтау шығындарының артуы;
– инфляциялық қысым;
– көрші елдермен баға айырмасының ұлғаюы.
Соған қарамастан, Қазақстандағы жанармай бағасы әлі де әлеуметтік тұрғыдан «төмен деңгейде» ұсталып отыр.
Инфографика 03: АИ-92 маркалы бензиннің өңірлердегі бағасы
Мемлекеттің қолдан реттеуі: уақытша мораторийдің мәні
Астана, 2025 жылғы 17 қазан. Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігі жанар-жағармай материалдары (ЖЖМ) бағасына енгізілген уақытша мораторийдің іске асу тәртібін ресми түрде түсіндірді. Бұл шара Үкіметтің тапсырмасына сәйкес қабылданып, ішкі нарықты тұрақтандыру және тұтынушылардың мүддесін қорғауға бағытталған.
Уақытша мораторийдің негізгі принципі – АИ-92 бензині мен дизель отынының бөлшек сауда бағасын 2025 жылғы 16 қазандағы деңгейде сақтау. Яғни мемлекет бағаның күрт өсуіне жол бермей, уақытша «қатып қалған» режимді енгізді.
Маңызды жайт – ел аумағында бірыңғай шекті баға белгіленбейді. Әр өңірдегі баға нарықтағы сұраныс пен ұсынысқа, логистикаға және операторлардың шығын құрылымына байланысты қалыптасады. Дәл осы икемді тәсіл ірі қалалар мен өңірлер арасындағы баға айырмашылығын түсіндіреді.
Қазіргі таңда ірі автожанармай құю стансаларында:
– АИ-92 бензині – 213–239 теңге,
– дизель отыны – 317–337 теңге аралығында сатылып жатыр.
Бұл саясат бір жағынан халыққа бағаның шоктық өсуінен қорған болса, екінші жағынан нарықтағы бәсекені толық жоймай сақтауға мүмкіндік береді. Алайда ұзақ мерзімде мұндай қолдан реттеу бюджетке жүктеме түсіріп, тапшылық тәуекелін арттыруы мүмкін.
