Қазақстан өнеркәсібі: шикізаттан өңдеуге бетбұрыс басталды ма
Өнеркәсіп – экономиканың «пульсі»
Экономиканың жағдайын бағалауда өнеркәсіп өндірісі – ең сенімді индикаторлардың бірі. Егер өнеркәсіп қарқын алса, демек елде инвестиция жақсы, жұмыспен қамту сақталып тұр, бюджетке түсім бар. Ал керісінше баяуласа, экономиканың өзге секторлары да әлсірей бастайды. Қазақстан үшін бұл, әсіресе, маңызды. Себебі ел экономикасы ұзақ жылдар бойы өнеркәсіпке, нақтырақ айтқанда, тау-кен және өңдеу салаларына сүйеніп келеді.
2016–2024 жылдар аралығындағы деректерге қарасақ, Қазақстан өнеркәсібі түрлі кезеңдерді бастан өткерді: мұнай бағасының құлдырауы, пандемия, геосаяси дағдарыстар, логистикалық тізбектердің үзілуі. Соған қарамастан, өнеркәсіп өндірісі толық тоқтап қалған жоқ, қайта бейімделу арқылы жаңа тепе-теңдікке қол жеткізе бастады.
Тау-кен өндіру өнеркәсібі: тұрақтылық пен тәуекелдің тоғысы
Қазақстанның өнеркәсіп құрылымында тау-кен өндіру саласы дәстүрлі түрде жетекші орын алады. Мұнай, газ, көмір, металл кендері – экспорттың, валюталық түсімнің және Ұлттық қор кірісінің негізгі көзі.
Бұл деректер саланың өте құбылмалы екенін көрсетеді. Мысалы, 2017 жылы әлемдік шикізат нарығындағы қолайлы баға жағдайы өндірісті күрт өсірсе, 2020 жылы пандемия салдарынан көрсеткіш қайта төмендеді.
2025 жылдың қаңтар–қараша айларындағы деректерге назар аударсақ, тау-кен өндіру өнеркәсібінің жалпы көлемі 24,8 трлн теңгеге жетіп, жылдық өсім +9,7% болды. Мұнай өндірісі – 16,9 трлн теңге (+14,1%), табиғи газ – 0,5 трлн теңге (+16,7%), көмір – 0,6 трлн теңге (+9,7%).
Алайда бір маңызды сигнал бар: металл кендерін өндіру көлемі 5,2 трлн теңге болып, –0,6% төмендеген. Бұл – әлемдік сұраныстың әлсіреуі мен бағаның тұрақсыздығының салдары.
Тау-кен саласының басты артықшылығы – жылдам табыс пен экспорттық әлеует. Ал басты кемшілігі – экономиканы шикізатқа тәуелді етіп қоюы.
Өңдеу өнеркәсібі: баяу, бірақ сенімді өсім
Егер тау-кен саласы экономиканың «шикі күші» болса, өңдеу өнеркәсібі – ұзақ мерзімді даму кепілі. Бұл сала қосылған құнды арттырады, технологияны дамытады және жаңа жұмыс орындарын ашады.
Бұл қатардан бір маңызды үрдіс байқалады: өңдеу өнеркәсібі дағдарыс жылдарының өзінде де өсімді сақтай алды. Тіпті 2024 жылы көрсеткіш 106,9%-ға жетіп, соңғы тоғыз жылдағы ең жоғары деңгейге шықты.
2025 жылдың қаңтар–қараша айларында өңдеу өнеркәсібінің жалпы өнімі 10,9 трлн теңгеден асты. Салалар бойынша былтырғы тиісті кезеңмен салыстырғанда:
- металлургия – ең ірі сегмент,
- машина жасау – +11,6%,
- тамақ өнеркәсібі – +8,7%,
- химия – +8,1%,
- мұнай өңдеу – +6,5%.
Біздің экономикаға неліктен өңдеу саласының дамуы ауадай қажет?
Бұл көрсеткіштер Қазақстанда импортты алмастыру мен ішкі сұранысқа бейімделу процесі жүріп жатқанын дәлелдейді. Оның ішінде машина жасау мен химия саласының өсуі – құрылымдық өзгерістің айқын белгісі.
Қазақстан үшін өңдеу өнеркәсібі стратегиялық маңызы бар сала болып саналады. Ел экономикасы ұзақ уақыт бойы шикізат өндіруге, әсіресе, мұнай мен металдарға тәуелді болып келді. Мұндай модель қысқа мерзімде табыс әкелгенімен, ұзақ мерзімді даму тұрғысынан тұрақсыз. Себебі әлемдік нарықтағы бағаның құбылуы, геосаяси тәуекелдер мен сұраныстың өзгеруі ұлттық экономикаға тікелей әсер етеді. Осы тұрғыдан алғанда, өңдеу өнеркәсібін дамыту Қазақстан үшін балама емес, қажетті таңдау болып отыр.
Ең алдымен, өңдеу өнеркәсібі қосылған құнды арттырады. Шикізатты сол күйінде экспорттау елге шектеулі табыс әкелсе, сол шикізаттан дайын өнім өндіру арқылы бірнеше есе экономикалық пайда табуға болады. Мысалы, мұнайды шикі күйінде сату мен оны өңдеп жанармай, пластик немесе химия өнімдерін шығару арасындағы айырмашылық орасан. Өңдеу саласы экономиканың ішінде ақша айналымын ұлғайтып, бюджетке түсетін салық көлемін арттырады.
Екіншіден, өңдеу өнеркәсібі экономиканы тұрақтандырады. Қазақстан үшін мұнай бағасына тәуелділік – басты әлсіз тұстардың бірі. Мұнай арзандаған сәтте бюджет кірістері қысқарып, ұлттық валютаға қысым күшейеді. Ал өңдеу өнеркәсібі көбіне ішкі сұранысқа және әртараптандырылған нарыққа сүйенетіндіктен, сыртқы күйзелістерге төзімді келеді. Бұл сала экономиканың «сақтандыру жастығы» қызметін атқара алады.
Үшіншіден, өңдеу өнеркәсібі сапалы әрі тұрақты жұмыс орындарын ашады. Тау-кен секторында өндіріс көлемі үлкен болғанымен, жұмыс орындарының саны шектеулі және көбіне вахталық сипатта болады. Ал өңдеу саласы зауыттар мен фабрикалар желісін қалыптастырып, инженерлерге, технологтарға, білікті жұмысшыларға сұраныс тудырады. Бұл орта таптың қалыптасуына, халық табысының тұрақтануына және әлеуметтік тұрақтылыққа тікелей ықпал етеді.
Төртіншіден, өңдеу өнеркәсібі технология мен адами капиталды дамытады. Бұл сала ғылыми зерттеулерді, жаңа технологияларды енгізуді және жоғары білікті кадрларды қажет етеді. Машина жасау, химия, фармацевтика сияқты бағыттардың дамуы білім экономикасының қалыптасуына жол ашады. Нәтижесінде ел тек шикізат өндіруші емес, технологиялық өнім шығарушы мемлекетке айналу мүмкіндігіне ие болады.
Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібі экспорт құрылымын әртараптандыруға мүмкіндік береді. Қазіргі таңда Қазақстан экспортының басым бөлігін шикізат құрайды. Ал өңделген өнім экспорты артқан сайын, сыртқы сауда тұрақты әрі болжамды бола түседі. Бұл ұлттық экономиканың сыртқы күйзелістерге төзімділігін күшейтеді.
Қорытындылай келе, өңдеу өнеркәсібі Қазақстан үшін тек экономикалық өсім көзі ғана емес, ұзақ мерзімді тұрақтылық пен экономикалық қауіпсіздіктің негізі болып табылады. Шикізатқа сүйенген модельден біртіндеп арылып, өңдеу саласын дамыту – елдің бәсекеге қабілетті экономика құру жолындағы ең маңызды стратегиялық міндеттерінің бірі.
Әлемдік тәжірибе: Қазақстан қай бағытта?
Әлем елдері өнеркәсіп саясатын әртүрлі жолмен жүргізіп отыр:
- Қытай – жоғары технология мен жаппай өндіріс арқылы өнеркәсіптік державаға айналды;
- Германия – машина жасау мен инжинирингке сүйенеді;
- Оңтүстік Корея – электроника мен автокөлік өндірісін дамытты;
- Норвегия – шикізат табысын өңдеуге және қор жинауға бағыттады.
Қазақстан әзірге Норвегия мен дамушы индустриялық елдер арасындағы модельде тұр: шикізат бар, бірақ өңдеу әлеуеті әлі толық ашылмаған. Соңғы жылдардағы өңдеу өнеркәсібінің тұрақты өсімі – дұрыс бағыттағы қадам, алайда ол үшін технология, кадр және инвестиция қажет.
Қорытынды: индустриялық тепе-теңдікке ұмтылыс
2016–2024 жылдар деректері Қазақстан өнеркәсібінің біртіндеп трансформацияланып жатқанын көрсетеді. Тау-кен саласы әлі де негізгі табыс көзі болып отыр, бірақ оның өсімі тұрақсыз. Ал өңдеу өнеркәсібі баяу болса да, сенімді алға жылжуда.
Егер Қазақстан шикізаттық тәуелділіктен арылып, өңдеу саласын стратегиялық басымдыққа айналдырса, өнеркәсіп экономиканың әлсіз тұсы емес, негізгі тірегіне айналуы әбден мүмкін.
