Адамдар неге ақша жұмсайтыны – жай тұрмыстық мәселе емес. Бұл – елдегі инфляцияның, табыс деңгейінің және әлеуметтік теңсіздіктің нақты көрсеткіші. Статистикада «орташа шығын» деген ұғым бар, бірақ шын өмірде әр отбасының шығыны әртүрлі. Дегенмен бір ортақ заңдылық бар: қымбатшылық күшейген сайын халықтың ақшасы қажеттілікке қарай ығысады.
2025 жылдың III тоқсанындағы деректер осыны айқын көрсетіп отыр. Қазақстанда халықтың ақшалай шығындарының басым бөлігі әлі де азық-түлікке кетіп жатыр. Ал бұл дамушы экономикаға тән белгі.
Инфографика 01: Халық ақшасын негізінен қайда жұмсайды
Халық ақшасын негізінен қайда жұмсайды
2025 жылдың III тоқсанында қазақстандықтардың орташа ақшалай шығыны – 324 531 теңге болды. Бұл сома бірнеше негізгі бағытқа бөлінеді:
1. Басты шығын – азық-түлік
- 169 814 теңге
- Жалпы шығынның 52,3%
Яғни халық табысының жартысынан астамы ас-судың қамына кетіп отыр. Экономикада бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, соғұрлым халықтың еркін тұтыну мүмкіндігі төмен екенін білдіреді.
2. Азық-түлік емес тауарлар
- 69 131 теңге
Бұл санатта киім-кешек, тұрмыстық техника, ұсақ тауарлар. Бірақ үлесі азық-түлікпен салыстырғанда әлдеқайда аз. Халық артық шығыннан тартынып, ірі сатып алуларды кейінге қалдырып отырғаны байқалады.
3. Ақылы қызметтер
- 58 013 теңге
Коммуналдық қызметтер, байланыс, көлік, білім мен медицина. Бұл шығындардың «ерікті» бөлігі жылдан-жылға азайып келеді, ал міндетті қызметтер керісінше қымбаттауда.
4. Қарыз бен кредит төлемдері
- 20 040 теңге
Бұл – маңызды сигнал. Яғни әрбір орташа отбасы ай сайын табысының бір бөлігін бұрын алған қарызын өтеуге жұмсайды. Кредиттік жүктеме халықтың болашақ тұтынуын шектейді.
Инфографика 02: Өңірлер бойынша халық ақшасын негізінен қайда жұмсайды
Өңірлер бойынша: қай жерде ас-суға көбірек ақша кетеді
Азық-түлікке жұмсалатын шығын өңірлер арасында айтарлықтай ерекшеленеді. Республика бойынша орташа көрсеткіш – 52,3%, бірақ кей облыстарда бұл деңгей әлдеқайда жоғары.
Азық-түлікке ең көп ақша жұмсайтын өңірлер
- Түркістан облысы – 61,1%
- Жетісу облысы – 60,1%
- Жамбыл облысы – 59,7%
- Маңғыстау облысы – 56,4%
- Абай облысы – 55,1%
Бұл өңірлерде халықтың табысының басым бөлігі күнделікті қажеттілікке ғана жетіп отыр. Мұндай құрылым табыс деңгейінің төмендігін немесе бағаның салыстырмалы түрде жоғары екенін көрсетеді.
Азық-түлік үлесі ең төмен өңірлер
- Қарағанды облысы – 42,4%
- Ақмола облысы – 45,3%
- Ұлытау облысы – 45,0%
- Солтүстік Қазақстан облысы – 46,1%
Бұл аймақтарда халықтың азық-түліктен тыс тауарлар мен қызметтерге жұмсайтын мүмкіндігі жоғарырақ. Яғни табыс құрылымы әртараптанған.
Ірі қалалардағы жағдай
- Астана – 48,7%
- Алматы қаласы – 53,5%
- Шымкент – 57,9%
Алматы мен Шымкентте азық-түлікке кететін үлес жоғары. Бұл бағаның қымбаттығы мен халық санының тығыздығымен байланысты. Ал Астанада қызмет көрсету саласының дамығаны шығын құрылымын теңестіріп отыр.
Қорытынды: халық немен өмір сүріп отыр
Бұл деректер бір нәрсені анық көрсетеді:
Қазақстанда халық әлі де табысының негізгі бөлігін базалық қажеттілікке жұмсайды.
Еркін тұтыну, жинақ пен инвестицияға мүмкіндік шектеулі.
Өңірлер арасындағы айырмашылық – экономикалық теңсіздіктің нақты көрінісі.
Азық-түлікке кететін шығын азаймайынша, халықтың қаржылық тұрақтылығы артады деу қиын. Өйткені экономикада бір қарапайым ереже бар: адам алдымен тойып жеуі керек, содан кейін ғана ойлануға, жинауға және дамытуға көшеді.
