Бұл мақалада біз метаболикалық денсаулықтың не екенін, оның қартаю үдерісіне және белсенді өмір жылдарының ұзақтығына қалай әсер ететінін, сондай-ақ оны қалай бағалап, қалай жақсартуға болатынын қарастырамыз.
Көпшілігіміз артық салмақ пен семіздіктің зат алмасуға кері әсер ететінін білеміз. Қант диабеті, қан қысымының жоғарылауы, жүрек-қан тамырлары аурулары және өзге де ауыр дерттермен тығыз байланысты. Артық салмақты анықтау оңай – таразыға тұрып, салмақты көреміз. Тіпті онлайн-калькуляторға бойымыз бен салмағымызды енгізіп, дене салмағы индексін (ДСИ) есептей аламыз. Бұл – әлемде ең көп қолданылатын өзін-өзі бағалау құралдарының бірі.
Алайда бұл әдіс тым қарапайым әрі әрдайым дәл бола бермейді.
Адам ағзасы әлдеқайда күрделі. Бірдей салмақ пен ДСИ көрсеткіші бар адамдардың зат алмасу деңгейі мүлде әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан бүгінде тек салмаққа емес, метаболикалық денсаулыққа назар аудару маңызды болып отыр.
Семіздік және жедел қартаю
Дене салмағы индексі (ДСИ) деген не?
ДСИ – адамның салмағы қалыпты ма, артық па, әлде семіздікке жата ма – соны анықтауға көмектесетін қарапайым көрсеткіш. Салмақты (кг) бойдың квадратына (м²) бөлу арқылы есептеледі.
Мысалы, бойы 1,70 м, салмағы 90 кг адамда ДСИ ≈ 31,4 болады. Бұл – семіздік.
Ересектерге арналған ДСИ жіктемесі:
- 18,5-тен төмен — салмақ тапшылығы
- 18,5–24,9 — қалыпты салмақ
- 25,0–29,9 — артық салмақ
- 30,0–34,9 — I дәрежелі семіздік
- 35,0–39,9 — II дәрежелі семіздік
- 40 және жоғары — III дәрежелі семіздік
Семіздік өмірді қысқартады
Зерттеулерге сүйенсек, орташа семіздік (ДСИ 30–35) өмір ұзақтығын шамамен 3 жылға, ал ауыр семіздік (ДСИ 40–50) 10 жылға дейін қысқартуы мүмкін. Себебі артық май жүрек-қан тамырлары ауруларының, қатерлі ісіктің, гипертонияның, буын ауруларының, ұйқыдағы тыныстың тоқтауының және 2-типті қант диабетінің қаупін арттырады.
Демек, семіздікпен күрес – артық килограмммен емес, дені сау өмір жылдары үшін күрес. Алайда қазіргі дәлелді медицина семіздікке тек таразыдағы сан ретінде қарамауды ұсынады.
Метаболикалық денсаулық: бастысы – салмақ емес
Метаболикалық денсаулық деген не?
Бұл – ағзадағы зат алмасудың негізгі көрсеткіштерінің жиынтығы. Қызығы, қалыпты салмақтағы адамдардың бәрінде бірдей жақсы метаболизм жоқ. Ал кейбір семіз адамдарда, керісінше, анализдер қалыпты болуы мүмкін.
Негізгі метаболикалық көрсеткіштер:
- Қандағы қант деңгейі – ашқарындағы глюкоза мен гликирленген гемоглобин (HbA1c).
- Липидтік профиль – триглицеридтер, жалпы холестерин, «жаман» (ЛПНП) және «жақсы» (ЛПВП) холестерин.
- Артериялық қан қысымы – жоғары қысым жүрек пен тамырлардың тез тозуына әкеледі.
- Бел айналымының бойға қатынасы – бел бойдың жартысынан аспауы тиіс. 0,5-тен жоғары көрсеткіш висцералды майдың көптігін білдіреді.
- С-реактивті ақуыз (СРБ) – созылмалы қабынудың маркері.
Бұл көрсеткіштер дәрі-дәрмексіз қалыпты деңгейде болса, метаболикалық денсаулық соғұрлым жақсы.
Толық, бірақ «сау» адамдар бар ма?
Метаболикалық тұрғыдан «сау семіздік»
Кей адамдарда семіздік болғанымен, қант, холестерин, қысым қалыпты болады. Бұл құбылыс метаболикалық сау семіздік деп аталады. Әртүрлі зерттеулерге сүйенсек, семіз адамдардың 6–40%-ы осы топқа жатады.
Алайда бұл жағдай уақытша болуы мүмкін. Зерттеулер көрсеткендей, 8 жыл ішінде мұндай адамдардың төрттен үшінде метаболикалық бұзылыстар пайда болған. Негізгі себеп – бел айналымының ұлғаюы.
Арық, бірақ «ауру» адамдар
Кейде керісінше жағдай да кездеседі. Салмағы қалыпты, бірақ метаболизмі бұзылған адамдар. Бұл метаболикалық тұрғыдан сау емес қалыпты салмақ деп аталады. Мұндай адамдарда қант, триглицеридтер, қысым жоғары болуы мүмкін және олардың өлім қаупі кейде семіз адамдардан да жоғары.
Екі адамның салмағы бірдей болғанымен, бірінде май белге жиналып, бұлшықет аз болуы мүмкін, ал екіншісінде бұлшықет көп, ішкі май аз болады. Екіншісінің метаболикалық денсаулығы әлдеқайда жақсы.
Сондықтан қазіргі медицина мақсатты салмақ тастауға емес, метаболикалық денсаулықты жақсартуға шақырады.
Ұйқы аз болса, инсулинге сезімталдық төмендеп, қант деңгейі құбылады, тәбет көрсеткіші артады. Түнгі жұмыс пен түн ортасына дейін гаджет қарау – метаболизмге соққы. Ұйқы кезінде жарықтың болуы биологиялық ырғақты бұзып, қант алмасуына кері әсер етеді. Сондықтан ұйықтайтын бөлме қараңғы болуы керек.
Бұлшықет – тек күш емес
Бұлшықет глюкозаны сіңіріп, метаболизмді тұрақтандырады. Зерттеулерге сәйкес, бұлшықет массасының небәрі 1–2% азаюы диабет қаупін 20%-ға арттырады.
Қозғалыссыз отырмаңыз
Күніне 8–10 сағат отыратын адамдарда зат алмасу нашарлайды. Әр 30 минут сайын 1–2 минут қозғалу ұзақ серуеннен де тиімді болуы мүмкін.
Диетадан бастай алмасаңыз – сусыннан бастаңыз
Тәтті шай, газды сусын, шырындар – артық калория көзі. Оларды ауыстыру алғашқы оңай қадам. Егер көмектеспесе заманауи дәрілер бар Ауыр семіздік пен 2-типті диабет кезінде семаглутид секілді жаңа препараттар қолданылады. Қазақстанда «Семавик» атауымен қолжетімді.
Қорытынды
1. Семіздік қартаюды жеделдетеді.
2. Мақсат – арықтау емес, метаболикалық денсаулықты жақсарту.
3. Метаболикалық денсаулық кез келген салмақта маңызды.
4. Ұйқы, қозғалыс, жарық пен сусын бәрі әсер етеді.
5. Қажет жағдайда заманауи медициналық ем бар.
Денсаулық таразыдағы сан емес, ағзаның ішкі тепе-теңдігі.
