Егемен мемлекеттің тәуелсіз, өз энергетикалық нарығы болуы тиіс
Ресей Сібірден Қырғызстанға қарай Қазақстан аумағы арқылы өтетін тұрақты тоқ желісін салуды ұсынды. Солтүстіктегі көршіміз бұл ЕАЭО елдері арасындағы қуат алмасуды ұлғайтуға, сондай-ақ электр энергиясын үздіксіз жеткізудегі қиындықтарды шешуге мүмкіндік береді деп отыр. Сонымен қатар, бұл желі ЕАЭО елдеріне ортақ электр энергетикасы нарығын қалыптастыру саясатының бір сатысы деген де болжам айтылды.
Әрине бұл бастама бір жағынан қарағанда дұрыс. Себебі Ресей ұсынған Қазақстан аумағы арқылы Сібірден Қырғызстанға тұрақты ток желісін салу энерготораптардағы шығындарды азайту есебінен орасан зор пайда әкеледі. Тұрақты ток ауа және кабель желілері айнымалы ток желілеріне қарағанда қарапайым және арзан. Олар үшін сымдар немесе кабельдер әлдеқайда аз қажет, олардың тіректері едәуір жеңіл, материалдарды тұтыну да аз, электр желілерінің трассасы тар, құрылыс құны арзан. Бұл көмір және мұнай өңдеу орындарының жанында орналасқан су электр станцияларынан немесе жылу электр станцияларынан мыңдаған шақырымнан астам мыңдаған мегаватт үлкен қуаттарды тұтынушыларға сенімді, үнемді және толық басқарылатын жеткізуді қамтамасыз етеді. Нәтижесінде энергетикалық жүйелердің тұрақтылығы артады. Дамыған елдерде энергетикалық жүйелердің қуаттылығының артуына байланысты олардың саны қарқынды өсуде. Соңғы кезде орасан зор экономикалық зиян келтіретін энергетикалық жүйелердегі жүйелі апаттар азайып келе жатыр.
Бұл ұсыныстан келетін ең үлкен пайда ультра жоғары кернеулі 1150 киловольт тұрақты ток электр станциясынан келеді, оның технологиялары тек Ресейге тиесілі. Қазақстан аумағы арқылы Сібірден Қырғызстанға ұзартылған тұрақты ток желісін салу ЕАЭО арасындағы қуат алмасуды арттырады, деген пікір де құлаққа кіреді.
Ультра жоғары кернеулі электр желісінің көмегімен ұзақ қашықтыққа электр энергиясын беру жобасын жүзеге асыру (оларды салу технологиясы тек Ресейге тиесілі) жылу электр орталықтарындағы созылмалы авариялар және Қазақстанның дертіне айналған электр қуатын жиі ажырату мәселесін шешуге көмектеседі.
Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей 2025 жылдың 1 қаңтарына дейін ұлттық электр энергиясы нарықтарын біріктіру арқылы Еуразиялық экономикалық одақтың ортақ электр энергиясы нарығын құруды жоспарлап отыр. Мұндай процесстің шарттарының бірі өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық мүдделерінің тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Қазіргі уақытта ЕАЭО-ның әрбір мүшесі ішкі қажеттіліктерге негізделген өзінің энергетикалық балансын дербес қалыптастырады. Бірыңғай нарыққа көшу арқылы жүйелер бір-бірін толықтырып жұмыс істей алады.
Бұл желі ЕАЭО елдеріне ортақ электр энергетикасы нарығын қалыптастыру саясатының бір сатысы деген болжамға қатысты мынаны айтар едім: Ортақ электр энергетикасы нарығын қалыптастыру ЕАЭО аясында интеграциялық өзара іс-қимылды күшейтетін маңызды қадам. ЕАЭО-ға мүше елдердің энергетикалық секторының ерекшелігі бірыңғай стандарттар бойынша жұмыс істейтін кеңестік инфрақұрылымның болуы. Ортақ электр энергетикасы нарығын қалыптастыру сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытуға қосымша серпін береді. Электр энергиясының ортақ нарығының қалыптасуынан кейін ортақ газ және мұнай нарығының да қалыптасуы мүмкін. Бұл ретте әртүрлі энергетикалық потенциал, саланың даму деңгейі, ЕАЭО нарықтарының жұмыс істеуінің әртүрлі үлгілері ортақ энергетикалық нарықтарды құру жобасын іске асыру процесінде қиындықтар туғызады.
Тағы бір айта кететін мәселе біз Ресейден аса көп көлемде энергия сатып алмаймыз. Өте аз мөлшерде деп айтсақ болады. Бұл бағытта электростанцияларымызды жаңарту және жаңасын салу мәселесі күн тәртібінде тұрғанын еске салғым келеді. Себебі, елдегі электростанциялар әбден тозығы жеткен. Бұл ретте Ресейдің де бізден озып кеткені шамалы. Бізде ВИЭ нысандары көп салынуда. Бірақ олардың қуаты реттелмейді. Осы мәселені шешу керек. Әзірге мәселені шешудегі бірінші міндеттердің бірі ретінде батыстың энергетикалық жүйелерін бірыңғай ұлттық энергетикалық жүйеге қосу арқылы Қазақстанның Бірыңғай энергетикалық жүйесін құруды аяқтау.
Бірақ жай ғана желілерді салу және оларды қосу экономикалық тұрғыдан мүмкін емес. Өйткені, 500 киловольттық жоғары вольтты желілер қажет, ал биік құрылыс қымбат рахат. Ендеше, бірінші кезекте бұл үшін үлкен мүмкіндіктері бар Батыс Қазақстанда ірі энергия көздерін салу қажет. Бұл үлкен жанармай құю станциясы ма, әлде бірнеше жанармай құю станциясы ма, мүмкін атом электр станциясы ма, әлде жаңартылатын көздер кешені ме, маңызды емес. Бірақ олар Қазақстанның тапшы аймақтарын кем дегенде 500-700 мегаватт электр қуатымен қамтамасыз етуі керек. Сонда Батыс Қазақстан генерация бойынша профицитке айналар еді. Бұл жоба жоғары вольтты желілер арқылы электр тапшылығы жетіспейтін жерлерге, Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарына жеткізілер еді. Біріншіден, Батыс Қазақстан өзін электр энергиясымен толық қамтамасыз ете алады және бұл өңірдің экономикасы үшін маңызды.
Естуімше осы ұсыныс кезінде Ресейлік тарапОрта Азия елдерін Энергетикалық кеңес мүшелігіне өткізу жайын қозғапты.
Кеңес дәуірінде құрылған Орталық Азияның Біріккен Энергетикалық Жүйесі (БЭЖ ОА) бүгінде Қазақстанның оңтүстігіндегі, сондай-ақ Өзбекстан мен Қырғызстандағы жүйелерді қамтитын энергетикалық жүйелер блогы болып отыр.
Орталық Азиядағы бірыңғай электр жүйесінің ыдырауы Кеңес Одағының ыдырауынан кейінгі заңды құбылыс. Өйткені егемен мемлекеттің тәуелсіз өз энергетикалық нарығы болуы тиіс.
