Теңгеге деген сенімді сақтау үшін ұтымды шешім керек

Валюта саудасында екі күннің ішінде ғана, яғни 27-28 қарашада теңге шамамен 4%-ға әлсіреді. Сәрсенбі күні доллар 500 теңге шегін бұзып, бейсенбіде 520 теңгеге жетті. Дәл осы екі күнде сауда көлемі де аса жоғары болды – шамамен 1 млрд доллар.

Мұндай жағдайда ақша-несие саясаттын реттеуші құзырлы орган бірқатар күрделі шешімдер қабылдауы керек. Дәл сол шешімдерге Қазақстан экономикасы, алдағы бірнеше ай ғана емес, бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт тәуелді болады. Біріншіден, бұл валюта нарығына интервенция жасау керек пе, жоқ па деген шешім. Екіншіден, 29 қарашада Ұлттық Банк Қазақстанның 2025 жылға қадам басатын базалық мөлшерлеме деңгейін белгіледі. Елдің саяси басшылығы да, іскери орта мен халық та тиімді және жан-жақты ойластырылған шешім күтті, жағдайды күрделендірген де осы фактор. Ондай шешімді табу қиын, дегенмен табуға болады.

Ең алдымен 9 жылдан бері жүзеге асырылып келе жатқан ақша-несие мен айырбастау саясатына сыни тұрғыдан қарау керек. Еркін айналымдағы валюта бағамы өзін ақтай ма? Таргет инфляцияға көшу бізге тиімді болды ма? Жоқ. Ұлттық валюта құлдырауын бәсеңдетті ме? Олай емес. Соңғы 8 жыл ішінде несиелер біршама қымбаттады және ешқашан таргетке жетпеген дәл осындай инфляция деңгейінде теңгенің әлсіреуі одан да жоғары қарқында болды. Корпоративті саланы несиелеу ЖІӨ-ге шаққанда пайыздық есеппен өте күрт 11%-ға құлдырады (Ресейде -55%, Бразилияда – 50%, Қытайда – 166%). Бұл бюджеттен берілетін субсидияларға тәуелділіктің күрт күшеюіне және банк жүйесіне уақытша әрі тәуекелсіз пайда түскеніне қарамастан, бюджет тапшылығына әкеліп соқтырды.

USD/KZT және RUB/KZT айырбастау бағамдарының күрт құбылуы экономикалық агенттерді шошытып үлгерді. Осынау белгісіздікке байланысты жергілікті компаниялар инвестициялық жоспарын кейінге қалдырды, квазимемлекеттік сектор мен экспорттаушылар валюта нарығында спекуляция жасауға кірісті, ал халық акшасын тұрақты валютаға «ауыстыруға» ұмтылды. Теңгенің күрт құнсыздануы инфляцияны айрықша ынталандырады: девальвация кезеңінде нарық ойыншылары баға көтергенімен, теңге нығайған тұста да бағаны түсірген емес.

Теңгенің еркін айналымдағы айырбас бағамы әртүрлі факторлардың әсерінен тұрақты болған кезде ғана табысты болды. Соңғы жылдары екі фактордың аясында экономиканы долларсыздандыруға мүмкіндік туды: доллардың тұрақты бағамы және жоғары мөлшерлемелер. Мұны сақтап қалу маңызды, әсіресе Ұлттық банкте оған қажетті резервтер жеткілікті көлемде бар: қазан айындағы мәліметке сәйкес, Ұлттық банктің резервтері 20 млрд долларды құрады (жыл басынан бері +22%) – бұл 2017 жылдың жазынан бергі ең жоғары деңгей. Бұл ретте ҚР Ұлттық Банкі, Ұлттық қор мен БЖЗҚ жиынтық резервтері (40,5 млрд$ + 62,6 млрд$ + 14,8 млрд$) 117,9 млрд доллардан асады, ал ашық аукционда валюта сатып алу арқылы БЖЗҚ нарықтағы тепе-теңдікті айтарлықтай бұзып отыр, өйткені бұл теңге құнсыздануын жылдамдатуға ықпал етеді. Қазір контрциклдік саясаттың кезі келді: егер біз «жоғары» кезеңдерде резерв жинап, оны дағдарыс кезеңінде жұмсамасақ, онда экономиканың әлеуеті төмендейді.

Өкінішке орай, пайызбен реттеу тиімсіз, оған нарық қатысушылары көңіл аудара бермейді: ірі бизнес нарықтық мөлшерлемемен мүлде несие алмайды деуге болады, ШОБ субсидия алады, нарықтық ипотека мүлдем жоқтың қасы және тұтынушылық несиелер ҚР Ұлттық Банкінің мөлшерлемесінен айтарлықтай қымбат және пайызға қарай ешқашан өзгерген емес. Жинақтау жүйесінің тиімділігіне қатысты қиындық бар. Депозиттердің басым бөлігі квазимемлекеттік секторға және халықтың 1%-ынан тұратын ауқатты тобына тиесілі, ал 90%-ы депозиттік мөлшерлемелерге назар аудармайды және ешқандай жинақ ақшалары немесе оның тұтынушылық баламасы жоқ.

Тіпті ауқаттылардың өзін әлі күнге дейін депозиттік бағам ынталандырмайды, керісінше олар валюта бағамының құбылуынан қауіптенеді. Депозиттің жылдық мөлшерлемесі 14%-дан тіптен 16%-ға дейін өскеніне қарай өткен аптада жаппай доллар сатып алуға жүгірген көпшілік немесе компаниялар ол ниетінен қайта қояды деп күтпейміз ғой. Баға көтерілген сайын инвестициялық активтерге деген сұраныс мүлде төмендемейді. Акциялар сияқты, валютаны да бағасы арзан кезде емес, қымбаттаған сайын көптеп сатып алады. Жақында дәл осы тақырыпта жақсы бір зерттеу жүргізілді.

Қазақстанның жаңа тарихында тағы да жолайрыққа келіп жеттік. Осы шешуші сәтте Ұлттық банк қалыпқа ғана сиятын әрекет етіп, «шамның құлы» болып кетсе, экономикадағы жағдай күрделенеді деп болжауға болады. Бір қолмен экономиканы бюджет ақшасымен суарып, екінші қолмен оны құнсыздандыру, сөзсіз шиыршыққа әкеп тірейді: теңгедегі депозиттерге түсетін пайыздық кіріс шетел валютасына сұранысты одан әрі арттырады. Ал инфляция бәсеңдемейді. Қоғам құлдырап бара жатқан ұлттық валютаға деген сенімін жоғалтпай қоймайды, сондықтан оны шетел валютасындағы депозиттер бойынша өте төмен және теңгедегі депозиттердің жоғары мөлшерлемесімен бұдан былай ұстап тұру мүмкін емес. Кез келген келеңсіз сыртқы фактордың аясында оңай әлсірейтін теңге – бұл тек экспорттаушылар мен отандық өндірушілердің мүддесі үшін тиімді болып көрінетін шешім. Іс жүзінде – әлеуметтік міндеттемелерді қысқартудың шынайы механизмі. Соның кесірінен олардың инвестициялық жобалары қымбаттайды. Өндірушілерге арзан несие қаражаттары әлдеқайда жақсы қолдау көрсетеді.

Ресей Федерациясының Орталық банкінің тәжірибесін көшіру ең ұтымды әдіс емес: ресейліктер белсенді интервенция жүргізе алмайды, өйткені олардың алтын-валюта қорын пайдалану мүмкіндігі шектеулі, экономикасы ауқымды алайда жабық, номиналды кірістердің қарқынды өсуі аясында да еңбек нарығында жағдай шиеленіскен. Оның үстіне ірі экономика үшін тиімді механизмдер шағын экономика үшін қолайлы бола бермейді. Мысалы жоғарыда айтылған таргеттелген инфляция АҚШ экономикасы үшін қаншалықты тиімді болса – біздің жағдайда ол соншалықты күмәнді.

Үкімет пен Ұлттық банк жауапкершілікті шексіз бір-біріне ысырып отыра алмайды: бірге әрекет ету керек, бір-біріне қарай қадам жасауы керек. Жұмыс істемейтін механизмдердің арасында мемлекеттік шығындарды азайту ЖІӨ-нің екі есе өсуіне емес, әлсіреген валюта жағдайында нақты мәндегі қысқаруына әкеледі. Бұл Президент Тоқаев алға қойған экономикалық өсімді қамтамасыз ету жөніндегі міндеттен бас тартуды білдіреді.

Біздің нарық сұраныс пен ұсынысты өзгерте отырып, ағымдағы шоттың өзгеруін қаншалықты көрсете алады? Ал, елдеді инфляция мен валюта бағамын қалыптастырудағы спекуляциялық факторлардың рөлі қандай? Зейнетақы қорына шетел валютасын сатып алу немесе оны Ұлттық қордан алып сату секілді шоттардағы капитал қозғалысының біздің нарыққа ықпалы сауда балансын өзгертуге қарағанда әлдеқайда жоғары секілді. Және бұл валюта бағамының тепе-тең мәнде қалыптасуына мүмкіндік беретін фактор емес. Бұл ретте ірі экономикалық агенттер мен квазимемлекеттік компаниялардың алыпсатарлығы валюта нарығындағы белгісіздіктің белең алуына әлі де қомақты үлес қосуда. Үнемі тек өндірушілерді «қорғай отырып» өзге азаматтардың еңбегін құнсыздандыруға болмайды. Теңге әлсіреген кезде дәл осы жағдай қалыптастып отыр.

Валюта және ақша нарығында өзге де басқару үлгілерін, инфляцияны төмендетіп, тұрақты экономикалық өсімге қол жеткізе алған өзге көршілеріміз қолданатын әдістерді қарастыратын кез келген секілді. Әзірбайжан, Вьетнам, Армения. Ірі экономикалар үшін – Қытай және БАӘ. Осы елдердің бәрі де құбылуы бақыланып отыратын немесе тіпті шектеуліге тән бағам ұстанады және валюта саудасына ұлттық банк белсенді араласады. Мүмкін біздің елге де «еркін құбылмалы» саясаттан бас тартып, айырбас бағамының ауытқуын реттеуші бақылап отырғаны дұрыс болар. Ірі шетел валютасының тұрақтылығына кепілдік беріп, ФРЖ-нің мөлешерлемесіне 7-8%-дан 2-3%-ға пайыздық мөлшерлемеге дейін дифференциалды төмендету қажет болар, Әзірбайжан секілді.

Нарық бой түзеп, қаражат тек сауда мен мемлекеттік тапсырыстарды қаржыландыруға ғана жұмсауын тоқтатады. Олай болмаған жағдайда біз көршілеріміз бен импорттаушылардың саясаты мен инфляциясының тұзағынан шыға алмайтын боламыз. Ұлттық экономиканы бейтарифтік әдістермен де қорғауға болады, шын мұқтаждық тумайынша, оны меңгеруге ниет танытпай отырмыз.