Экономикалық өсімнің жеделдегеніне қарамастан биыл бірінші тоқсанда мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігіне түскен түсім баяулап қалған. Сонымен қатар наурыздағы бюджет шығындарын қайта қарауға байланысты Ұлттық қордан бюджетке трансферт жасау қос тоқсан қатарынан әжептәуір өскен. Бұл ретте мемлекеттік бюджет шығындарының өсімі жоғарғы қарқында қалып отыр. Шығындардың шамадан тыс өсуі және кірістердің біршама қарапайым өсуі нәтижесінде мемлекеттік бюджет тапшылығы күрт артып, бүкіл 2022 жылғы тапшылықтың 75 пайызын құраған.
Шоғырландырылған бюджет көрсеткіштері де нашарлап кеткен. Мұнай бағасының төмендеуіне байланысты биыл бірінші тоқсанда мұнайдан түскен кіріс те құлдыраған. Сөйтіп, былтырғы профицит биыл тапшылыққа соқтырды. Өз кезегінде Ұлттық қордың қалтасын қаға беру де оның активтерінің өсімінің баяулауына алып келген. Бұл орайда Мемлекет басшысы қойып отырған – 2030 жылы Ұлттық қор активтерінің құнын 100 млрд долларға жеткізу міндетін орындау біршама қиынға соғатыны түсінікті сияқты.
Halyk Finance сарапшылары биыл экспансиялық бюджет саясаты жалғасты, ал жалпы 2018 жылдан бастап бұл бюджет шығыстары жылына шамамен 20 пайызға өсіп отырған дейді. Бір жағынан, өткен жылы бюджет шығыстарының ұлғаюы негізінен ішкі және сыртқы сын-қатерлерге жауап берді және тәжірибе көрсеткендей, шығыстарды айтарлықтай кеңейте бастағанда, келешекте мемлекет үшін бірқалыпты, теңгерімді саясатқа көшу қиын болуы мүмкін. Екінші жағынан бюджет шығыстары ішкі сұранысты айтарлықтай арттырады және проциклдік фискалдық саясат үрдісін одан әрі нығайтты. Осылай экономиканы бюджет есебінен күшейту инфляциялық қысымды арттырып, экономиканың мемлекетке деген тәуелділігі арта түспек.
«Қазақстан бюджет жүйесінің басты маңызды проблемасы – орта мерзімді кезеңге қатысты болжамдардың жеткіліксіз деңгейде ойластырылуы. Жыл сайын республикада үш жылдық кезеңге лайықталып бюджет бекітіледі, алайда іс жүзінде келер жылға өзгеріс енгізіледі, ал басқа кезеңдер үшін олар өзгеріссіз қалуы мүмкін. Тіпті бір жыл алға болжағанның өзінде бюджеттің жоспарлы көрсеткіштері айтарлықтай өзгеріске ұшырайды. Мәселен, 2019-2022 жылдары жоспардан түсетін түсімдер бойынша нақты деректердің ауытқуы 29 пайызға, шығыс бөлігі бойынша – 20 пайызға, тапшылық бойынша – 87 пайызға, ал мұнайға қатыссыз тапшылық бойынша 56 пайызға жетті. Әрине, бұл жағдайға жоғары инфляция, мұнай өндіру секторынан түсетін құбылмалы кірістер әсер етеді. Сонымен бірге, экономикалық саясатқа қатысты проблемаларды да аттап өтуге болмайды – Мемлекет басшысы мен есеп комитеті тарапынан сынға ұшырағанына қарамастан көптеген мемлекеттік бағдарламаға қаражат жұмсаудың төмен тиімділігі байқалады. Ұзақ уақыт күттіріп барып бюджет ережесі де әзірленді, ол өкінішке орай әлі қағаз жүзінде ғана орындалуда», дейді сарапшылар.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің динамикасы 2017 жылдан бері 75 пайызға ұлғайып, 2022 жылдың қорытындысы бойынша 20,2 трлн теңгеге жеткен. Мемлекеттік бюджет шығыны 72 пайызға артып, 21,5 трлн теңгеге жетіпті. Кіріс өсіміне әкімшілендірудің жақсаруы, көлеңкелі экономика көлемін біртіндеп жақсарту, соңғы жылдардағы мұнай бағасы әсер еткен.
Салық түсімдері де тәуір өсім көрсеткен. 2017 жылдан бері екі есе артыпты. Корпоративті табыс салығы есебінен 2,6 есе, қосымша құн салығы есебінен түсімдер 2,5 есе өскен. Соның нәтижесінде корпоративті табыс салығының ЖІӨ-дегі үлесі 3,8 пайызға жетсе, ҚҚС есебінен түсімдер көрсеткіші ЖІӨ-нің 4,1 пайызын еншілеген. Жалпы, салық кірістерінің үлесі ЖІӨ-нің 12,5 пайыздан 14,3 пайыз деңгейіне дейін ұлғайған. Мұны оң үрдіс деп атауға болады дейді сарапшылар. Дегенмен қаржы органдарының мемлекеттік бюджет балансын тұрақтандыра алмай отырғаны да шындық.
«2017 жылы тапшылықтың өсуіне банк жүйесінің проблемаларына қаражат бөлу әсер етті. 2020 жылы шығындар пандемиядан туындаған жедел экономикалық дағдарысқа реакция ретінде өсті. Содан бері жағдай біршама жақсарды, бірақ бюджет тапшылығы мәселесі әлі шешілген жоқ. Мысалы, 2007 жылғы дағдарысқа дейін және экспансиялық бюджеттік саясат басталғанға дейін мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 1 пайызынан аспады және көбіне тіпті профицитпен дамыды. Алайда экономиканы «қолмен басқару» негізсіз басымдыққа ие болды, бұл бюджет шығындарының өнімсіз өсуін алдын-ала анықтады және тұрақты тапшылықтарға әкелді. Ағымдағы экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешу бюджеттің мұнай кірістеріне құрылымдық тәуелділігі мәселесін артта қалдырды. Мәселенің оңай шешімі ретінде Ұлттық қор қаражатын пайдалану салдарынан қор өзінің мұнай кірістерін жинақтау дейтін негізгі функциясын орындауды тоқтатты», деп мәлімдейді Halyk Finance.
Мемлекет Ұлттық қор қаржысынан бас тартатын емес
Аналитиктердің талдауына сүйенсек, биыл бірінші тоқсанда экономикалық өсімнің жылдық 5 пайызға дейін (динамика 11 жылдық максимумға сәйкес келеді) жеделдеуіне қарамастан Үкімет мемлекеттік қаржы теңгерімсіздігінің одан әрі өсуіне, мемлекеттік қарыздың көбеюіне әкелетін және экономикаға проинфляциялық қысымның қалыптасуына ықпал ететін циклдік бюджет саясатын ұстануды жалғастырды. Сонымен қатар бюджеттік ережелер республиканың мемлекеттік қаржысын басқаруға қатысты емес, өйткені кепілдендірілген трансферттерді шектеу жыл басында қайтадан 0,8 трлн теңгеге өскен нысаналы трансфертке ешқандай әсер етпейді.
Бір қызығы, осы ретте 2022 жылы күзде бекітілген мемлекеттік бюджет табысы 1,14 трлн теңгеге (+6,1 пайыз) артқан. Осындай ауқымды кіріс өсіміне ие болып отырса да мемлекеттік органдар Ұлттық қор қаражатын пайдалануды қысқартпай, кезекті рет одан ақша алған.
«Өкінішке орай, қатаң бюджеттік ережелерді заңнамалық тұрғыдан әлсіретудің мұндай тәжірибесі 2022 жылғы қыркүйекте Мемлекеттік қаржыны басқарудың жаңа тұжырымдамасы бекітілгеннен кейін де жалғасты. Бұл құжатта «белгіленген бюджеттік ережелерді сақтау тұрғысынан әлсіз қаржылық тәртіп» атап көрсетілгеніне қарамастан, 2022 жылғы желтоқсанда Бюджет кодексіне 2023 жылға арналған республикалық бюджет шығыстарының өсу қарқыны туралы жаңа бюджеттік норманың күшін жоюға бағытталған түзетулер енгізілді (тура бір жыл бұрын – 2021 жылдың желтоқсанында бекітілген). Осы өзгерістің арқасында Қазақстан бюджеті туралы басты заңда 2023 жылғы наурызда Республикалық бюджеттің шығыстары 2022 жылғы күзде бекітілген көлемге қатысты 1,5 трлн теңгеге ұлғайтылды және Ұлттық қордан 800 млрд теңге көлемінде қосымша нысаналы трансферт бекітілді, бұл Қазақстан экономикасындағы ағымдағы жағдай үшін контрциклдік бюджет саясатының мәніне мүлдем қайшы келеді», делінген арнайы зерттеуде.
ЖІӨ өсімінің сапасы күмән тудырады
Ал биыл 10 мамырда жарияланған жаңа Бюджет Кодексінің жобасында Кодекске 2021 жылы қосылған контрциклдік бюджет ережесі толықтай алынып тасталған. Тұтастай алғанда, қазіргі циклдік фискалдық саясаттың ел экономикасына кері әсерін ескере отырып, жаңа кодексте контрциклдік фискалдық саясатқа қатысты қатаң талаптарға басымдық беріледі деп күтуге болады. Алайда қазіргі уақытта бұл орын алған жоқ.
«Нәтижесінде, ұлғайған кіріс бюджеттің шығыс бөлігін кеңейтуге бағытталды. Жаңа Кодексте халықаралық озық тәжірибеге сәйкес макроэкономикалық болжамдарға, сондай-ақ бюджеттік тәуекелдерді талдауға және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді тұрақтылығын бағалауға қатысты қатаң және егжей-тегжейлі талаптар болуы тиіс деп есептейміз. Дегенмен, Үкіметтің мұндай болжамдар мен бағалауларды тәуелсіз кәсіби тексеруі өте маңызды. Бұған негізі бұрын жазылған тәуелсіз Бюджет кеңесі сай келер еді. Стратегиялық мемлекеттік жоспарлаудың бюджеттен үстемдігін заңнамадан алып тастау қажет. Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының басты басымдығы бюджеттік ережелер мен ұзақ мерзімді бюджеттік параметрлерді сақтау болуға тиіс. Елдің әлеуметтік және экономикалық дамуы бойынша мемлекеттік жоспарлау Парламент бекіткен орта мерзімді бюджеттік стратегиямен айқындалатын бюджеттік шығыстар бойынша орта мерзімді лимиттер шеңберінде ғана жүзеге асырылуға тиіс. Белгілі бір бюджет шығыстарының өсуі жөніндегі кез келген жаңа саяси бастамалар Ұлттық қордың ақшасы немесе мемлекеттік борыштың өсуі есебінен (бюджет қағидаларын бұза отырып) емес, бюджет шығыстарының басқа баптарын қысқарту есебінен жүзеге асырылуға тиіс. Мұндай талаптардың барлығы жаңа Бюджет кодексінде нақты бекітілуі тиіс», дейді зерттеу авторлары.
Әрине, Ұлттық қор қаржысын пайдаланып отыра беру мұнайдан басқа кіріс көздерін іздеуге және кеңейтуге деген ынтаны төмендетіп отыр. Ұлттық қор трансферттерінсіз мемлекеттік бюджет кірісінің өсімі алдыңғы тоқсандағы 2,2 пайыздан 2023 жылдың екінші тоқсанында 1,4 пайызға дейін баяулаған. Ұлттық қор трансферттерін есепке алғанда жиынтық кіріс жылдық мәнде 15 пайызға көбейген.
«2023 жылы екінші тоқсанда мемлекеттік бюджет шығыны 16,1 пайызға ұлғайды. Бірінші жарты жылдықта шығын өсімі 12,3 трлн теңгеге жетті. Наурызда ағымдағы жылдың мемлекеттік бюджетіне өзгерістер енгізіліп, нәтижесінде кірістер мен шығыстардың алдыңғы болжаммен салыстырғанда өсімі шамамен 2 трлн теңге болды. Кірістер 22,1 трлн теңгеден 24,1 трлн теңгеге дейін, ал шығыстар 25,3 трлн теңгеден 27,3 трлн теңгеге дейін өсті, бұл ретте 2022 жылғы нақты деректермен салыстырғанда өсу қарқыны жылдық 27 пайыз деңгейінде болды. Шығындар жылдық 19 пайызға артты. Нысаналы мақсат есебінен трансферт көлемі 0,8 трлн теңгеге, 4 трлн теңгеге дейін артты (2022 жылы 4,6 трлн теңге). Бюджет тарапынан болған мұндай қуатты интервенция салдарынан биылғы мемлекеттік бюджет шығыны кризиске кез болған 2020 (+23,6 пайыз) жыл мен 2008 (+26,7 пайыз) жылдан да озып кетті. Мемлекет қаржысын бұлай жұмсау нәтижесінде ЖІӨ өсімінің 5 пайызға жетуі таңғалдырмайды, алайда мұндай өсімнің сапасы әжептәуір ақсап тұр – несие жүктемесінің көбеюінен халықтың нақты табысы азайды, импорт кеңейді және бюджет балансы бұзылды, ал инфляция әлі жоғары деңгейден түсер емес», дейді сарапшылар.
Нарықтық емес тәсіл – экономиканың жауы
Сарапшылардың талдауынша, мемлекет мұнайдан түскен кіріске деген тәуелділіктен арылуға ұмтылмай, керісінше мемлекеттік қарыз көлемін арттырып жатыр. Онымен қоймай, мемлекеттік монополия және бюджеттен тыс қорлардың мүмкіндіктері мен қаражаты (бағаны реттеу, профилді емес қызметтерді қаржыландыру) есебінен нарықтық емес тәсілдерді қолдануға құштар. Сондай-ақ транспорттық инфрақұрылым мен бюджеттік несиеге бөлінетін шығындар күрт көбейді. Бюджеттік несие аясында биыл бірінші тоқсанда 51,6 млрд теңге ауыл халқына микронесие беру үшін бөлінген. Өңдеуші өнеркәсіп пен өзге салалардағы жобаларды қаржыландыру мақсатында 135 млрд теңге «Бәйтерек» ҰБХ жарғылық капиталын ұлғайғуға бағытталған. «Самұрық-Қазына» еншісіне 162,6 млрд теңге бұйырыпты.
«Шығындар өскен сайын мемлекеттік бюджеттің балансы минусқа тереңдей түседі. Мәселен, 2023 жылғы бірінші тоқсанда ол 382 млрд теңге деңгейінде тапшылықпен қалыптасты, ал бірінші жартыжылдықтың соңында 1,6 трлн теңгеге дейін 4 еседен астам өсті, бұл да 2022 жылғы ұқсас кезеңдегі 131 млрд теңге тапшылығынан салыстырмалы түрде көп. Мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі мемлекеттік қарыздың кеңеюімен қатар осы жылы 2,7 трлн теңгеге дейін екі еседен астам өскен Қаржы министрлігінің қарыз алуының ұлғаюына түрткі болды. Бұрын тартылған қарыздарды өтеу қажеттілігін ескере отырып, министрліктің қарыз алу қажеттілігі биыл 5,7 трлн теңгені құрайды, бұл 2022 жылғы көрсеткіштен 40 пайызға артық (4 трлн теңге). Министрлік қарызының ұлғаюы Үкімет қарызының өсуіне түрткі болды, оның мөлшері 2023 жылғы бірінші тоқсаны соңында 24,6 трлн (жыл басынан бері +12 пайыз) теңге болды», деген дерек келтіреді зерттеушілер.
