Базалық ставканы барымталау: Пайыздық мөлшерлемені төмендету перспективасы қандай?

Биыл инфляциямен арпалысқан жыл болды. Қымбатшылықпен шарпысу үшін «қан майданға» базалық ставка дейтін қарумен аттанды Ұлттын банк. Онысы нәтижесіз де болған жоқ. Жыл басында 20 пайыздан асып кеткен инфляция біртіндеп иіле, көндіге түсті. Қазіргі ахуал біршама тұрақталды. Жылдық инфляция – 10,3 пайыз. Базалық пайыздық мөлшерлеме – 15,75 пайыз. Ұлттық банк саясаты бойынша 2024 жыл да базалық ставка төмендейтін жыл болуы тиіс. Әрине, бәрі де ықтимал тәуекелдерге тікелей байланысты.

Қаржыгер Ғалым Құсайынов соңғы отырыстағы ҰБ-ның базалық ставканы 0,25 пайызға дейін төмендетуін «менің күтуіме сәйкес келді» деп, қисынды шешім деп бағалады.

«Егер біз 10 пайыздан төмен нарықтық ставкаларды қаласақ, онда инфляцияны 4-6 пайызға дейін түсіруіміз керек. ҰБ осы параметрге жету үшін барын салып жатыр. Базалық мөлшерлеменің өте мұқият төмендеуі елдегі ақша массасын арттыратын және ішкі сұраныс пен тауар, жұмыс және қызмет импортын ынталандыратын өте үлкен фискалдық импульстің салдары болып саналады. Бұл қалай жұмыс істейді: мемлекет жүзеге асыратын шығындардың бәрі экономикаға түседі және әрі қарай жалақы, түрлі жобалар мен шығындар арқылы нарыққа келеді, оған тұтынушылар ақша жұмсайды. Сәйкесінше, ақша не ел ішіндегі тауар, жұмыс және қызмет өндірісіне кетеді, ал сұраныс өскен кезде баға да өседі, сөйтіп не импортқа жұмсалады. Бұл өз кезегінде импортты сатып алу үшін валюта сатып алуға ынталандырады, бұл теңгенің құнсыздануына алып келеді. Демек, импорт өсіміне, инфляция өсіміне жол ашады», дейді.

Айтуынша, бұл жағдайға жол бермес үшін бюджет саясаты ақша-несие саясатын, әсіресе инфляциямен күресті реттеп тұруы тиіс.

«Инфляция жоғары болып тұрған кезде ең бірінші кезекте инфляциямен күресу керек, сосын барып экономикалық өсімді таргеттеген дұрыс. Бізде мүлде олай емес: біз кез-келген бағамен, тіпті жоғары инфляция бағасымен де экономикалық өсуге қол жеткізуге тырысамыз, бірақ ұзақ мерзімді перспективада бұл тұрақсыз өсуге және одан әрі рецессияға әкеледі, өйткені төмен пайыздық мөлшерлемелерсіз экономиканы тек мемлекеттік шығындардың өсуі арқылы ынталандыру өте қиын.Бюджеттік саясаттан бөлек инфляцияға тұтынушылық несиелеу де әсер етеді және біз ҰБ-ның бұған назар аударғанын көріп отырмыз. Олар банктердің тұтынушылық несие беруін тежегісі келеді. Тұтынушылық несие де солай жұмыс істейді: адамдар бөліп-төлеу мен тұтынушылық несие есебінен тауарды, қызметті сатып алады. Бұл да, ол да сұраныстың артуы және теңгеге деген қысымның есебінен баға өсіміне әсер етеді. Өсім жалғасқанда ғана баға төмендеуі мүмкін, ал өсімнің жалғасуы тек өндіріс өсімі арқылы мүмкін болады. Бірақ экономиканың нақты секторына несие беру нашар жүзеге асып жатыр, әсіресе бұл ірі бизнеске қатысты. Сол себепті, ҰБ реттеушімен бірге экономиканың нақты секторын несиелеуге ынталандыруға тырысып жатыр, алайда бұл өте күрделі кейс. Нақты секторды несиелеу – жүйелі проблема. Сондықтан базалық ставканың төмендеуі бірден іске аса қоймайды деп ойлаймын. Ал Ұлттық банк ең бірінші кезекте бюджеттік шығындарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бірінші кезекте бюджет шығыстарын, сондай-ақ инфляцияға әсер ететін жанар-жағармай материалдарына тарифтер мен бағалар сияқты табиғи монополиялар субъектілерінің бағаларын ырықтандыруды жоспарлайтын болады», дейді сарапшы.

Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің кеңесшісі, Risk Takers каналының авторы Тимур Әбілқасымов Ұлттық банк болжам жасаған кезде көтерілуі мүмкін ҚҚС ставкасын ескермей отыр деп есептейді.

«Бұл сірә, жоспарланып отырған реформаның нақты болмауына және оның екіұштылығына байланысты. байланысты сияқты. Ұлттық Банк өзінің «forward guidance»-де ставканы одан әрі төмендетуге болатынын көрсетеді, дегенмен ол маневрді кейінге кідірте тұрады. Қазан айындағы шешімнен кейін Қазан айындағы шешімнен кейін біз биыл ҰБ жағдайды талдау үшін ставкаларды төмендетпеуі керек деп жаздық. Сонымен қатар Ұлттық Банктің коммуникациясына қарағанда, инфляция қарқыны сақталып, шоктар болмаған жағдайда, монетарлық реттеуші келесі жылдың басында мөлшерлемені төмендетуді жалғастырады. Біздің ойымызша, Ұлттық Банк үшін ағымдағы нарықтық үрдістер кезінде инфляцияның 5%-ға жетуі бұрынғыдай маңызды емес. Ендігі шешім қабылдау кезінде елдің экономикалық орнықтылығы, экономиканы несиелеу және қаржы секторының тұрақтылығы үлкен маңызға ие болуы мүмкін. Инфляция бойынша қазіргі үрдісті сақтай отыра Ұлттық банк базалық ставка мен инфляция арасындағы айырмашылықты 2024 жылдың бірінші тоқсанында 3,5 пайызға дейін төмендете алады деп үміттенеміз», дейді Тимур Әбілқасымов.

Сарапшы Элдам Шамсутдиновтың сөзінше, пайыздық мөлшерлемені қатарынан үшінші рет төмендетуге асықпаған жөн.

«Қазақстанда инфляциялық күтулер әлі де болса жоғары, демек экономикалық агенттер әрі қарайғы баға өсімін күтіп отыр. Бұл тауарлар маркерлер бағасының динамикасына байланысты болуы мүмкін. Зейнетақы ақшасы және ҚМГ акциясы көмегімен жүзеге асып жатқан фискалды импульстен пайда болған тиімділік түсініксіз. Коммуналдық қызметтер мен ЖЖМ бағасының өсуінің әсері толық көлемде іске асырылған жоқ. Бюджет кірісінің басты көзі саналатын мұнайдың бағасы әлі құбылмалы болып тұр және сыртқы нарықтағы шоктар басыла қоймады. Мысалы, қазір Сауд Арабиясы ОПЕК+ қатысушыларының әрекетіне разы емес, сондықтан олар өздерінің өндірісті қысқарту туралы міндеттемесін алып тастауы ықтимал. Мүмкін, өндіру бағасы мен көлемінің тұрақсыздығы болжамды модельдерге енгізілген шығар, бірақ Қазақстан ішінде консенсус жоқ, Ұлттық Банк Brent-тің орташа бағасын 2024 жылы 85 доллар деңгейінде, Үкімет 80 доллар деңгейінде болжайды. Бұл ретте ҰБ-дағы ЖІӨ-нің өсу қарқыны Үкіметке қарағанда анағұрлым консервативті», дейді.

 
Келесі жыл өте қиын соғуы мүмкін. Бюджет кірісі өспеді, ал шығындар қатты өсіп жатыр дейді сарапшы.

«Бұл деген бюджеттің ресми және көлеңкелі шығындары арта түседі дегенді аңғартады. Сырттағы кредиторлардан ақша тарту біраз қиынға түседі. Яғни, несие нарығындағы мемлекет үлесі көбейеді. Самұрық пен Бәйтеректің бондтарын сатып алу есебінен БЖЗҚ портфеліндегі Үкімет пен тәуелді компаниялар үлесі 60 пайызға дейін жетуі мүмкін. Бұл несие құнына әсер ететін тәуекелдің жоғары концентрациясы. Үкіметтің займдардың өсімі импортта көрініс табады. Үкімет индустрияландыруды жүзеге асырады, ал құрылғыны сырттан сатып аламыз, демек импорт теңге курсына қысым көрсетеді. Ставканы әрі қарай төмендеткен жағдайда теңгелей құралдардың тартымдылығы да төмендейді. Содан нарықта доллар көбеймес үшін және инфляция өсіміне жол бермес үшін ҰБ айырбас бағамын тепе-тең етуге күш салады», деп болуы мүмкін тәуекелдерді таразыға тартады.

Жақында Ұлттық банк төрағасы Тимур елдегі кономикалық жағдайды тұрақты және оң динамикаға ие деп бағалап, болжам бойынша инфляцияның 2024 жылдың соңында 8 пайыз, 2025 жылы орта есеппен 6 пайызға төмендейтінін мәлімдеген еді. Сөйтіп, кейін 5 пайыз деңгейінде сақтауды мақсат тұтып отыр.  

Айта кетейік, Ұлттық банк базалық пайыздық мөлшерлемеге қатысты келесі шешімін 2024 жылдың 19 қаңтарында жариялайды. Жалпы, 2024 жылы базалық ставка бойынша шешім 8 рет жарияланбақ.