XXI ғасырдағы жаһандық экономика әр мемлекеттің өндірістік әлеуеті мен сыртқы сауда бағытын айқындайтын басты факторлардың бірі болып отыр. Қазақстан үшін де сыртқы сауда – экономиканың күретамыры. Елдің экспорттық табысы мемлекеттік бюджеттің негізгі кірісін қамтамасыз етсе, импорттық тәуелділік халықтың күнделікті тұтынуынан бастап өнеркәсіптік өндірісіне дейін ықпал етуде. Жоғарыда келтірілген инфографикалар Қазақстанның импорт пен экспорт құрылымын айқын көрсетіп отыр.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, ағымдағы жылдың қаңтар-маусым айларында еліміздің сыртқы сауда айналым көлемі 65,9 млрд АҚШ долларына жетті. Ондағы экспорт-39,8 млрд, ал импорт көлемі-29,1 млрд долларды құрады. 2024 жылғы қаңтар-маусыммен салыстырғанда сауда айналым номиналды мәнде 3,1% азайды
Импорт құрылымы: машина, көлік және фармацевтика алдыңғы қатарда
Қазақстан импортында ең ірі үлесті ядролық реакторлар, қазандықтар, жабдықтар мен механикалық құрылғылар құрайды – $4,6 млрд. Бұл көрсеткіш елдің өндірістік инфрақұрылымы әлі де сыртқы техникаға тәуелді екенін дәлелдейді. Энергетика, мұнай-газ, тау-кен және көлік салалары үшін Қазақстан шетелдік құрал-жабдықтарға жүгінуге мәжбүр.
Көлік құралдары импорты – $3 млрд-тан асады. Бұл бір жағынан халықтың тұтынушылық сұранысын білдірсе, екінші жағынан ел ішінде толыққанды автомобиль өнеркәсібінің әлі де жеткілікті деңгейде дамымағанын көрсетеді. Соңғы жылдары Қазақстанда автокөлік құрастыру ісі жандана бастағанымен, қосалқы бөлшектердің басым бөлігі әлі де сырттан әкелінеді.
Фармацевтикалық өнімдер импорты – $1,2 млрд. Бұл өте маңызды индикатор: Қазақстан өз халқын дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуде импортқа тәуелді. Бұл тәуелділік пандемия кезінде айқын сезілді – шетелдік жеткізілімдер тоқтаған сәтте дәрі-дәрмек тапшылығы пайда болды.
Сонымен қатар пластмасса, резеңке, химиялық өнімдер импорты да жүздеген миллион долларды құрайды. Қазақстан химия өнеркәсібі әлеуетті бола тұра, дайын өнім шығаруда артта қалуда.
Бұдан бөлек, электрокарлар импорты $2,2 млрд деңгейінде, бұл әлемдік трендке сай сұраныстың артуын көрсетеді. Электромобильдерге көшу Қазақстанда да басталды, бірақ оны толыққанды қолдау үшін тиісті инфрақұрылым (қуаттау станциялары, сервис) әлі жеткілікті дамымаған.
Экспорт құрылымы: мұнай – басты драйвер
Қазақстан экспортының негізгі бөлігі дәстүрлі түрде мұнай, газ және олардың өнімдерінен тұрады – $20,4 млрд. Бұл жалпы экспорттың жартысынан астамын құрайды. Қазақстан экономикасының шикізаттық бағыты әлі де өзгерген жоқ.
Екінші орында – кендер, шлак және күл ($1,9 млрд), үшінші орында – тазартылған мыс пен мыс қорытпалары ($1,8 млрд). Бұл Қазақстанның тау-кен металлургия кешенінің маңызын көрсетеді.
Сонымен қатар астық өнімдері ($961 млн) экспортта маңызды орынға ие. Қазақстан дәстүрлі түрде астық державасы болып саналады, жыл сайын 7–9 млн тонна астық экспорттайды. Бұл елдің азық-түлік қауіпсіздігі тұрғысынан стратегиялық артықшылық.
Бейорганикалық химиялық өнімдер мен қара металл экспорты да $1–1,3 млрд шамасында.
Дегенмен, экспорт құрылымы тым тар. Мұнай бағасына тәуелділік ел экономикасының тұрақсыздығын арттырады. 2014 және 2020 жылдардағы дағдарыстар кезінде мұнай бағасының құлдырауы теңгенің күрт девальвациясына әкелді.
Азық-түлік импортына тәуелділік
Үшінші инфографикада азық-түлік өнімдерінің импортқа тәуелділігі көрсетілген. Бұл өте алаңдатарлық деректер:
- Құс еті – 73% импорттық тәуелділік. Қазақстан халқы тұтынатын құс етінің үштен екісінен астамы сырттан келеді. Бұл салада елде өндіріс бар болғанымен, ішкі нарықты толық қамтамасыз ете алмай отыр.
- Балық – 60%. Қазақстанда балық қоры жеткілікті бола тұра, дайын өнімді қайта өңдеу әлсіз.
- Қант – 42%. Бұл көрсеткіш қант зауыттарының тоқтап қалуымен, өндірістік базаның әлсіздігімен байланысты.
- Ет және ет өнімдері – 17%. Бұл салада жағдай біршама тұрақты, дегенмен сыртқы тәуелділік те жоқ емес.
Бұл деректер азық-түлік қауіпсіздігіне тікелей қатер төндіреді. Әлемдік нарықта бағалар құбылған кезде, импортқа тәуелді елдердің ең бірінші зардап шегетіні анық.
Логистика: экспорты – теңізге, импорты – жолға тәуелді
Экспортта басты рөл теңіз үлесінде – 62%. Қазақстан мұнайы мен металдары әлемдік нарыққа негізінен Каспий арқылы жөнелтіледі. Ал темір жолдың үлесі – 27,7%, бұл Қытай мен Ресейге бағытталған тасымалдарға тән.
Импортта керісінше, көліктің «патшасы» – автотранспорт (68,4%). Көрші Ресей мен Қытайдан келетін тауарлардың көпшілігі жүк көлігі арқылы әкелінеді. Темір жолдың үлесі – 28%, ал теңіз арқылы импорт тым аз (3,6%).
Қысқасы: Қазақстан экспортта – «теңіз елі», импортта – «жер үсті елі». Бұл біздің географиямыз бен сауда серіктестеріміздің ерекшелігін айқын көрсетеді.
Қосымша мәліметтер мен болжам
Қазақстанның сыртқы сауда айналымы 2024 жылы $134 млрд құрады, соның ішінде экспорт – $79 млрд, импорт – $55 млрд. Сауда сальдосы оң болғанымен, құрылымдық тұрғыдан алғанда жағдай күрделі.
2025 жылы экспорт көлемінің шамамен 8–10%-ға төмендеу қаупі бар, себебі мұнай бағасы құбылмалы (баррель бағасы $70–80 аралығында). Ал импорт тұрақты түрде өсіп келеді, себебі халықтың тұтыну сұранысы мен өндірістік жабдықтарға деген қажеттілік артқан.
Дүниежүзілік банктің бағалауынша, Қазақстан шикізаттық тәуелділіктен арылмаса, ұзақ мерзімде экономикалық өсу баяулайды. Қытай, Оңтүстік Корея және Малайзия тәжірибесі көрсеткендей, индустриялық-инновациялық серпіліссіз елдер орта табыс тұзағында қалып қояды.
Не істеу керек?
- Өңдеуші өнеркәсіпті дамыту. Қазақстан шикізатты сыртқа сатпай, ішкі нарықта терең қайта өңдеуді қолға алуы тиіс. Мысалы, мыс пен алюминийді тек катод күйінде емес, дайын кабель, электр техникасы ретінде экспорттау.
- Фармацевтикалық кластер құру. Шымкент, Алматы және Қарағандыда дәрі-дәрмек өндірісін күшейту қажет. Бұл тек импортты азайтып қана қоймай, жаңа жұмыс орындарын ашады.
- Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Құс еті мен қант өндірісін мемлекеттік қолдау тетіктері арқылы арттыру. Қазақстанның ауыл шаруашылығы әлеуеті зор.
- Жаңа экспорт нарықтарын іздеу. Мұнайға ғана тәуелді болу қауіпті. Қазақстан Орталық Азия, Қытай және Еуропа нарығына дайын өнімдер шығару жолдарын қарастыруы тиіс.
- Жасыл энергетика мен электр көліктерге көшу. Электрокар импортының артуы – тренд. Қазақстан осы салада да өндірісті жолға қоюы қажет.
Қазақстанның импорт пен экспорт құрылымы елдің дамуы қай бағытта жүріп жатқанын айқын көрсетеді: біз әлі де шикізаттық экономикамыз. Импорттағы қымбат дайын тауарларға тәуелділік, әсіресе азық-түлік және фармацевтика саласында, елдің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіруде.
Алдағы жылдары Қазақстан экономикалық саясатын әртараптандыруға, өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға, аграрлық өндірісті күшейтуге және инновацияға инвестиция тартуға күш салуы қажет. Сонда ғана ел ұзақ мерзімді тұрақты дамуға қол жеткізе алады.
