Қазақстанның батыс облыстарында кен өндіру саласындағы айлық 1 миллион теңгеге дейін жетеді

Мұнай және газ саласында еңбек етіп жүрген қызметкерлердің үштен бір бөлігі қауіпті еңбек жағдайында, аптасына 40 сағаттан артық жұмыс істейтіндерін айтады. Батыс Қазақстан тұрғындары экономиканың қай саласында еңбек етіп жүр, қанша табыс табады және өз еңбек жағдайын қаншалықты жайлы санайды? «Курсив» 4 облыстың еңбек және жұмыспен қату саласындағы ресми статистикасын зерделей келе, осы сауалдарға жауап табуға тырысты. 

2018 жылдың соңына қарай ең жоғары экономикалық белсенділік Маңғыстау және Атырау облыстарында байқалған. Бұл аймақтың жұмысқа қабілетті тұрғындарының 74 пайызы облыс экономикасына тартылған. Ақтөбе облысында тұрғындардың 67,8 пайызы жұмыспен қамтылса, ал БҚО халқының 66,7 пайызының тұрақты жұмысы бар. Ал Маңғыстау облысында қызметкерлердің қатары 94 пайызға жетеді, осы аймақтың 386,3 мың тұрғыны – жалдамалы қызметкерлер. Атырау облысында орналасқан кәсіпорындар мен мекемелерде тұрғындардың 90 пайызы (275,4 мың адам) еңбек етсе, Ал Ақтөбе облысында – 85% (357,3 мың адам) құрайды. Ал Батыс Қазақстан облысында жалдамалы жұмысшылардың қатары 63 пайызды құраған (202,3 мың адам).

Ал өзін-өзі жұмыспен қамтушы халықтың қатары Батыс Қазақстан облысында көп, аталмыш облыс тұрғындарының 37 пайызының жалақы, сыйақы және сырқаттанған төленетін төлемақы сынды тұрақты табыс көзі жоқ. Облыстық статистика мамандарының айтуынша,  БҚО-да өзін-өзі жұмыспен қамтушылардың жартысына жуығы ауыл шаруашылығында еңбек етсе, 19,2 пайызы – сауда-саттық саласында, 7,1 пайызы такси қызметін көрсетіп, тағы 6 пайызы пәтер жөндеумен айналысады. 

Ал Ақтөбе облысында өзін-өзі жұмыспен қамтыған жандардың жалпы саны 15 пайызды құраса, соның ішінде 40,8 пайызы сауда-саттық саласында, 30,1 пайызы – ауыл шаруашылығы, 6,5 пайызы қойма саласында еңбек етіп жүр.

Ал Атырау мен Маңғыстау облысында өзін-өзі жұмыспен қамтушылардың қатары – 10 (31,2 мың адам) және 6 (19,5 мың адам) пайыз, олардың басым бөлігі (40%) сауда-саттық саласында нан тауып жүрсе, 24 пайызы жүк тасымалымен айналысып, 15,9 пайызы өзге де қызмет көрсету саласында еңбек етеді. 

Мұнай көп жерде жалақы да жоғары 

Облыстық статистика департаментінің сарапшылары еліміздің батысында орналасқан ірі және орта кәсіпорындардағы жалақы қоры қандай, сондай-ақ, экономиканың негізгі салаларында еңбекпен қатылғандардың саны мен олардың жалақысы қанша екенін есептеп шығарған (оған шағын кәсіпкерлер кірмеген).

Сонымен, ең жоғары жалақы қоры Атырау облысындағы кәсіпорындарға тиесілі екені анықталған. Бұл жақта 2018 жылы жалдамалы жұмысшыларға 713 млрд теңге төленген. Жалақы қорының салмағы жағынан екінші орында Маңғыстау облысы келеді, бұл аймақтың жалдамалы жұмысшылары өткен жылы 448 млрд теңге көлемінде жалақы алған. Ал Ақтөбе облысында өткен жылғы жалақы қоры 302 млрд теңгеге тең болса, БҚО-да 250 млрд теңгені құраған. Ал сала бойынша қарастырсақ, ең жоғары жалақы қоры кен өндіру саласында тіркелген. Маңғыстау облысында ол 240,9 млрд теңгеге тең (жалпы жалақы қорының 54 пайызы). Ал Атырау облысында кен өндіру саласының еңбеккерлері өткен жылы 145,8 млрд теңге табыс тапса (жалпы жалақы қорының 20%-ы), ал БҚО-да – 69,5 млрд теңге (28%), Ақтөбе облысында 57,8 млрд теңгеге (20%) жеткен. 

Бұл ретте мамандар жалақы қорының жүз миллардтаған бөлігі Маңғыстау облысындағы жалдамалы жұмысшылардың 30 пайызының арасында бөлінгенін айтады.  

Ал Атырау облысында кен саласының миллиардтаған жалақысы жалдамалы қызметкерлердің тек 7,4 пайызына ғана төленсе, БҚО-да жалдамалы қызметкерлердің 4 пайызына, ал Ақтөбе облысында 12 пайызына берілген. 

Қазақстанның батысында қомақты жалақы қорымен мақтана алатын тағы бір бағыт – көлік және қойма саласы.

Бұл саладағы ең жоғары жалақы қоры Маңғыстау облысында тіркелген –54,9 млрд теңге (жалпы жалақы қорының 12%-ы). Бұл ақша 2018 жылы облыстағы ірі және орта кәсіпорын қызметкерлерінің 10 пайызының арасында бөлінген. 

Ал Атырау облысында «Көлік және қойма» саласындағы жалақы қоры 2018 жылдың қорытындысы бойынша, 47,6 млрд теңгеге жетсе, Ақтөбе облысында бұл сома 41 млрд теңге (13,5%), БҚО-да – 11,8 млрд теңге (жалпы санның 5%-ы) болған.

Статистика департаменті мамандарының пайымдауынша, аймақтағы жалдамалы жұмысшылардың 2-10 пайызы осы «Көлік және  қойма» саласында қызмет етеді. 

Ал жалақы қоры бойынша аутсайдер – ауыл шаруашылығы саласы: Маңғыстау облысының ауыл шаруашылығындағы жалдамалы жұмысшылар бір жылдың ішінде бар-жоғы 136,5 млн теңге табыс тапқан (аймақтағы жалпы жалақы қорының 0,03 пайызы). Ал Атырау облысында – 521 млн теңге (0,07%), БҚО-да – 1,2 млрд теңге (0,5%),  және Ақтөбе облысында – 1,3 млрд теңгені (0,4%) құраған.

Миллионерлер БҚО-да тұрады

Аймақтардағы жалақы көлеміне қатысты ҚР Статистика комитетінің деректеріне сүйенсек,  2018 жыл қорытындысы бойынша, жалдамалы жұмысшылардың ең жоғары жалақысы Маңғыстау облысында тіркелген –510 мың теңге. Ал екінші орында – Атырау облысы. Бұл облыстағы жалдамалы қызметкерлердің орташа жалақысы 296 мың теңгеге тең. Ал БҚО-да жалдамалы жұмысшы айына орта есеппен 153 мың теңге тапса, Ақтөбе облысында 137 мың теңге айлық алған.

Ал сала бойынша қарастырса, ең жоғары жалақы кен өндіру саласында тіркелген, БҚО-да осы саладағы жалдамалы жұмысшы өткен жылы айына 1 миллион теңгеге дейін табыс тапқан, Атырау облысында – 803 мың теңге, ал Маңғыстау облысында –629 мың теңге болса, Ақтөбе облысында айына 216 мың теңге алған. Ең жоғары жалақы төленетін салалардың  үштігіне статистер «Құрылыс» пен «Көлік және қойма» саласын кіргізген. Осылайша, құрылысшыларға ең жоғары жалақы – 316 мың  теңге көлемінде Маңғыстау облысында төленсе, ең төменгі – 167 мың теңге айлық Батыс Қазақстан облысында тіркелген. 

Ал «Көлік және қойма» саласындағы ең жоғары айлық – 383 мың теңгені Маңғыстау облысының еңбеккерлері алса, ең төменгі жалақы тағы да Батыс Қазақстан облысына тиесілі. 

Ал өткен жылы аймақтағы ең жалақысы төмен сала – ауыл шаруашылығы болды. Атырау мен Маңғыстау облыстарында ауыл шаруашылығындағы жалдамалы жұмысшының айлығы 58 мың теңге болса, Ақтөбеде – 83 мың, ал БҚО-да 85 мың теңгені құраған. 

Ең қауіпті еңбек Маңғыстауда 

Соныман қатар, статистикада лайықты еңбек жағдайын анықтайтын тағы бір көрсеткіш бар. Ол жұмыс берушілердің жалдамалы жұмысшыларды әлеуметтік қолдау деңгейін, жұмыс жағдайының қолайлы-қолайсыздығын, жұмыс уақытының шамадан тыс болуын қамтиды. Бұл көрсеткіш халық арасында жүргізілген сауалнама нәтижесінде қалыптасады. 

Сонымен осы көрсеткішке сәйкес, еңбекке ең қолайлы жағдай Батыс Қазақстан облысында қалыптасқан. 2018 жыл қорытындысы бойынша, халықтың 95,5 пайызы қауіпсіз еңбек жағдайында жұмыс істейді. (2017 жылы Батыс Қазақстан тұрғындарының тек 3,9% -ы қолайсыз немесе қауіпті еңбек жағдайында жұмыс жасайтынын айтқан).

Ақтөбе облысында жұмысшылардың 7,9% -ы қауіпті еңбек жағдайында жұмыс істейміз деп белгілеген (2017 жылы — 4,8%). Ал Атырау облысында респонденттердің 8,5%-ы қолайсыз немесе қауіпті еңбек жағдайында, көпшілігі қауіпті техника немесе қауіпті химиялық заттар шоғырланған жерде жұмыс істейді. 

Ал Маңғыстау облысындағы  жалдамалы жұмысшылардың 39,3% -ы қолайсыз немесе қауіпті жағдайларда жұмыс істейтінін айтқан (2017 бұл көрсеткіш 44% құраған).

Жұмыс уақытына қатысты статистикаға келетін болсақ, Атырау облысында жұмысшылардың 9,7% аптасына 40 сағаттан артық жұмыс істесе, Батыс Қазақстан облысында – 15%, Ақтөбе облысында – 15,8%, Маңғыстауда – 59,3% жұмысшылар  шамадан тыс жұмыс істейді. Артық жұмысты көбіне өндірістік қажеттілікке орай, жұмыс беруші қойған талапқа байланысты істеуге мәжбүр. Яғни, көпшіліктің көз құртына айналған үлкен ақшаны батыс аймақтарда бекерден-бекер бере салмайды.

Осы орайда әлеуметтанушы, тарих ғылымдарының докторы Николай Осипов: «Бұл көрсеткіштерді: еңбек нарығын, айлықты, жалақы қорын есепке ала отырып қалыптасқан жағдайға баға бере болсақ, онда батыстағы 4 облыстың экономикалық даму көрсеткіші өте төмен екені байқалады. Оған дәлел болатын бірінші фактор  – облыстарда басқару саласы, білім беру мен денсаулық сақтау саласындағы қызметкерлердің саны қисапсыз –  олар нақты табыс әкелмейді, тек бюджеттен айлық алып отыр. Жалпы құрылымына қарайтын болсақ, БҚО-да 58% қызметкерлер – бюджет саласының мамандары, Ақтөбе облысында олардың қатары 45 пайызға жетсе, Атырау облысында 29 пайызы бюджет саласында жұмыс істейді. Олар 85-110 мың теңге көлемінде айлық алады. Олар аймақ экономикасының қозғаушы күшіне айнала алмайды, өйткені алатын жалақылары күн көрісіне әрең жетеді. Ал ең жоғары жалақы төленеді дейтін кен өндіру саласындағы табыс осында қалмайды, оны шетелдік мамандар – шетелге, вахтамен істейтін – өзге аймақтарға алып кететінін айтып өткім келеді. Жалпы кеншілер аймақ экономикасы үшін емес, әлемдік экономика үшін қызмет етеді. Назар аударуға тұрарлық тағы бір фактор – өңдеуші өнеркәсіп, сауда-саттық, көлік пен тасымал саласының дамуы. Дәл осы салалар аймаққа нақты табыс кіргізеді. Осы тұрғыдан алғанда Ақтөбе облысын азды-көпті экономикалық белсенді деп айта аламыз, аталмыш үш салада қарқынды даму бар. Ал басқа облыстардың көрсеткішінен аймақ экономикасына нақты үлес қосып отырған салалардың қызметкерлері кен өндірушілерге қарағанда әлдеқайда аз айлық алатынын байқаймыз. Бұл салалардағы жалақы қоры жалпы көлемінің кем дегенде 25 пайызын қамтуы керек, айталық ол Ақтөбе облысында 27 пайызға тең болса, Атырау облысында – 10%, БҚО-да – 14%, Маңғыстау облысында– 18%. Бұдан шығатын қорытынды айқын: батыстағы 4 облыстың үшеуінің «экономикалық денсаулығы» нашар, олар өз бетінше дамып жатқан жоқ, тек шикізат қорының арқасында күн көріп отыр» деп тұжырымдайды.