Кашағанның түбін тереңдету неге қажет және ол каспий үшін қауіпті емес пе?

Алдымен айта кету керек, Каспийдің солтүстігінде жүргізілетін теңіз түбін тереңдету жұмыстары жаңа нәрсе емес.
Бұған дейін осындай жобалар Прорва ауданында іске асырылған. Ол кезде 5 миллион текше метрден астам топырақ қазылып, нәтижесінде шөгіндісі 4,5 метрге дейінгі кемелердің еркін жүруіне мүмкіндік туды. Бұл өз кезегінде:

• кемелердің қауіпсіз қозғалысын;
• жүктердің үздіксіз жеткізілуін;
• теңіз инфрақұрылымының тұрақты жұмысын қамтамасыз етті.

Осындай жұмыстар Ақтау теңіз портында да жоспарланып отыр. Бұл – ел үшін стратегиялық маңызы бар жоба. Оның мақсаты – порттың қалыпты тереңдігін сақтап, тұрақты жұмысын қамтамасыз ету, жүк айналымын арттыру және экспорт мүмкіндігін кеңейту. 2025 жылдың соңына дейін шамамен 1,5 млн м³ топырақ қазу көзделген. Нәтижесінде порт 5,5 метрге дейін тереңдейді, жылына 3 млн тоннадан астам жүк тасымалданады деген жоспар бар.

Бұл өз кезегінде:

• порттың жүк өткізу қабілетін арттырады;
• кемелердің күту уақытын азайтады;
• бизнес үшін логистикалық шығындарды төмендетеді.

Сол сияқты осындай жұмыстар Каламқас-Хазар учаскесінде де жүргізілмек. Мұнда тереңдету – теңіз нысандарын қамтамасыз ету және жабдық жеткізу үшін маңызды шарт болмақ. Бұл жаңа жұмыс орындарын ашып, өңірге инвестиция тартуға мүмкіндік береді. Жоспар бойынша шамамен 2-3 млн м³ топырақ алынады.

«Каспийдің түбін тереңдету оны өлтіреді» деген сөз миф және ол бәріне зиян

2021 жылы Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігінде Қашаған жобасының операторы NCOC компаниясы теңіз түбін тереңдету бағдарламасын бастады. Жұмыстар жасанды аралдар маңында, яғни мұнай өндірісі жүріп жатқан аумақта жүргізілді. Бағдарлама 2022 жылы аяқталды.

Жобаның басты мақсаты – теңіз кемелерінің өндірістік нысандарға қауіпсіз әрі жыл бойы үздіксіз қатынауын қамтамасыз ету. Бұл - Қашаған кенішінің бүкіл өндіріс цикліне тікелей әсер етеді. Сондай-ақ ол жылжымалы тұрғын кешендердің қолжетімді болуын да қамтамасыз етеді, бұл жөндеу және техникалық жұмыстар кезінде қажет. Дегенмен, «теңіз түбін тереңдету» деген термин кейбір адамдарда теріс пікір тудырады. Ол экожүйені бұзады, табиғатқа зиян келтіреді, балық пен құстардың тіршілік ортасын бұзады деген пікір бар. Алайда іс жүзінде мұндай жұмыстар халықаралық экологиялық стандарттарға сай, ғылыми негізделген жобалар бойынша жүргізіледі және Каспийдің табиғи теңгерімін сақтауға бағытталған. Соңғы айларда медиада бұл тақырыпқа байланысты түрлі пікірлер жиі шығып жүр. Көбіне эмоцияға толы, бірақ фактіге емес, субъективті көзқарасқа негізделген пікірлер. Ал шын мәнінде, қазіргі заманғы мұнай-газ жобаларындағы теңіз түбін тереңдету – бұл жоғары дәлдікпен, нақты регламентке сай жүргізілетін инженерлік операция. Ол міндетті түрде кешенді экологиялық сараптамадан өтеді, үнемі мониторингпен бақыланады және халықаралық экологиялық стандарттарға сәйкес жүзеге асырылады.

Яғни, бұл «теңізге кірген экскаватор» емес, әлемнің ондаған теңіз жобаларында (Парсы шығанағынан Балтық теңізіне дейін) сыналған және жетілдірілген технологиялық шара.

Төменде Каспийде не, қалай және не үшін тереңдетілетіні, сондай-ақ бұл неге қауіпсіз және Солтүстік Каспий жобасының операторы қандай стандарттарды ұстанатыны туралы ретімен түсіндіреміз.

Теңіз түбін тереңдету техникалық тұрғыдан қалай жүргізіледі

Теңіз түбін тереңдету – су айдынының түбіндегі шөгінді қабаттың (құм, лай, саз және басқа тұнбалар) бір бөлігін алып тастау арқылы қажетті тереңдікке жету үшін жасалатын инженерлік операция.

Мұндай жұмыс мұнай-газ және порт инфрақұрылымында кемелердің қауіпсіз жүруін, құбыр төсеуді, су асты нысандарын қорғауды және түбінің лайлануын болдырмауды қамтамасыз ету үшін қажет.

«Шөгінділерді алу – теңіз жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажет. Теңіз түбіндегі тұнбалардың біркелкі түспеуі және су деңгейінің төмендеуі кеме қозғалысын айтарлықтай қиындатады», – дейді NCOC компаниясының инженерлік-техникалық және логистикалық қамтамасыз ету бөлімінің бастығы Александр Слабоусов.

Теңіз түбін тереңдетудің негізгі әдістері:

• гидромеханикалық әдіс – ең кең тараған тәсіл. Су түбі су атқыш құрылғылармен шайылып, тұнбалар құбыр арқылы арнайы қоймаларға немесе шаю учаскелеріне айдалады. Бұл әдіс теңіз экожүйесіне ең аз әсер етеді;
• механикалық әдіс – көбіне шектеулі акваторияларда қолданылады. Арнайы машиналар шөміш немесе грейфер арқылы түбіндегі топырақты физикалық түрде көтеріп шығарады. Нәтиже дәл, бірақ су лайланып кетуі мүмкін;
• сору әдісі – сорғы мен сору құбырының үйлесімі. Бұл әдіс тығыз шөгінділерді тереңнен алу үшін қолданылады. Әдетте өзендер мен каналдарда пайдаланылады.

Теңіз түбін тереңдетуде осы үш әдісті араластырып қолдануы мүмкін. Таңдау теңіз түбінің құрылымына, экологиялық жағдайға, ауа райына және жобаның мақсатына байланысты болады.

Теңіз түбін тереңдету – бұл ерекше шара емес, инфрақұрылымдық жобаларда жиі қолданылатын стандартты операция, әсіресе мұнай өндіру, порт және көлік тораптары көп аймақтарда жүргізіледі.

Мысалдар:

• Роттердам (Нидерланд) – Еуропадағы ең ірі порт. Мұнда жыл сайын теңіз түбін тереңдету жұмыстары жүргізіледі. Тереңдігі 23 метрге дейін жетіп, аса ірі танкерлерді қабылдауға мүмкіндік береді
• Сингапур – теңіз түбін тереңдету мен шаю жұмыстары арқылы өз аумағын ұлғайтып жатқан мемлекет. Мұндағы технологиялар миллиметрге дейін дәлдікпен орындалады
• Парсы шығанағы – мұнай-газ өндіру жобалары жоғары температура, таяз су және тұзды орта жағдайында жұмыс істейді. Мұнда да түбін тереңдету платформалар мен суасты нысандары маңында үнемі жүргізіледі

Қашағанда жүзеге асырылып жатқан бағдарлама – Каспий аймағының экологиялық ерекшеліктерін ескере отырып бейімделген, халықаралық деңгейде мойындалған тәжірибе. Ол геофизикалық және гидрологиялық зерттеулердің деректеріне негізделген, ал орындалатын жұмыс көлемі қауіпсіздік нормаларына қатаң сәйкестендірілген.

Қашағанның түбін тереңдету не үшін қажет

Қашаған – Каспий теңізінің солтүстік, таяз бөлігінде орналасқан бірегей теңіз кен орны. Мұнда су тереңдігі сирек жағдайда ғана 4 метрден асады. Мексика шығанағы немесе Норвегия шельфімен салыстырғанда, бұл аймақта табиғи терең су арналары жоқ. Сондықтан арнайы теңіз түбін тереңдетпей, өндірістік нысандардың тұрақты жұмыс істеуі мүмкін емес.

Соңғы он жылда Каспий теңізінің деңгейі төмендеп келе жатқандықтан, Қашаған кен орнындағы кеме қатынасының тұрақтылығы мәселесі одан әрі күрделене түсті. Толыққанды мұнай өндіру, логистика мен инфрақұрылым қызметін қамтамасыз ету үшін белгілі бір тереңдіктегі су жолын ұстап тұру қажет. Сол жолмен жыл бойы баржалар, катерлер, буксирлер мен жабдықтаушы кемелер жүреді. Бұл болмаса, ауыр техника мен жабдықты, қосалқы бөлшектер мен қызметкерлерді жеткізу мүмкін болмайды.

Сонымен қатар түбін тереңдету бірқатар инженерлік міндеттерді шешеді:

• жабдықтаушы кемелердің қауіпсіз қозғалуына мүмкіндік береді (олар азық-түлік, материалдар мен өндіріс үшін қажетті құрал-жабдықтарды жеткізеді);
• жазда да, қыста мұз қатқан кезде де теңіз кешеніндегі персоналды жедел эвакуациялау жолдарын қамтамасыз етеді.

Экология: теңіз түбінде не болады

Ең көп тараған қате түсініктердің бірі – түбін тереңдету теңіз экожүйесін бұзатын зиянды процесс деп қабылдау. Шындығында, қазіргі заманғы жобалар көпсатылы экологиялық бақылаудан өтеді және қатаң халықаралық стандарттарға сай жүзеге асырылады.

«NCOC компаниясы Солтүстік Каспийдің барлық акваториясында теңіз суының химиялық және физикалық сапа көрсеткіштерін, гидрометеорологиялық параметрлерін, теңіз тіршілігін тұрақты түрде бақылайды. Мониторинг нәтижелері бойынша су лайлылығы тереңдету жүргізілетін аймақта кеме жүретін жолдың 1000 метр радиусынан аспайды және жобалық көрсеткіштерден төмен. Барлық жұмыстар Қазақстан Республикасының құрылыс нормалары мен Экологиялық кодексіне толық сәйкес жүргізіледі», – дейді NCOC компаниясының биоалуантүрлілік және экологиялық мониторинг тобының жетекшісі Сағиден Ербөлеков.

Қашаған кен орнындағы теңіз түбін тереңдету және тазалау жұмыстары келесі кезеңдерден өтеді:

• жобаға дейінгі және жобадан кейінгі экологиялық сараптама – бұл ҚР заңнамасына сай міндетті рәсім;
• тәуелсіз экологиялық мониторинг – сыртқы ғылыми және зерттеу ұйымдары жүргізеді;
• қалпына келтіру шаралары – қажет болған жағдайда, теңіз балдырларының сезімтал түрлерін басқа жерге көшіру, биомониторинг және су жәндіктерін (балықтарды) қайта жіберу сияқты экологиялық өтем шаралары іске асырылады.

Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігінің ресми деректері мен NCOC компаниясының есептері бойынша, теңіз түбін тереңдету жүргізілетін аймақ балықтардың уылдырық шашу орындарымен, көшу жолдарымен және қоректену аймақтарымен қиылыспайды. Бұл Каспий майшабағы, бекіре тұқымдас және басқа да теңіз ортасына сезімтал түрлердің популяциясына зиян келеді деген қауіпті жоққа шығарады.

Сонымен қатар, төмендегі көрсеткіштер қатаң бақыланады:

• судың лайлылығы – яғни суда қалқып жүрген бөлшектердің мөлшері;
• техникалық жабдықтардан шығатын шу деңгейі;
• теңіз түбіндегі және оған іргелес сулардағы ауыр металдар мен мұнай өнімдерінің мөлшері.

Жұмыстар ISO 14001 стандартына, IFC Performance Standards қағидаттарына және А санатындағы экологиялық жобаларға қойылатын талаптарға сай жүргізіледі. Бұл санатқа қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етуі мүмкін нысандар кіреді, сондықтан мұндай жобаларда ең жоғары деңгейдегі бақылау мен қауіпсіздік шаралары қарастырылған.

Халықаралық стандарттар: теңіз түбін тереңдету қалай бақыланады

Қашағандағы теңіз түбін тереңдету жұмыстары тек ұлттық экологиялық талаптарға ғана емес, сондай-ақ халықаралық табиғатты қорғау хаттамаларына да сай жүргізіледі. Бұл – трансұлттық компаниялар мен шетелдік инвесторлар қатысатын кез келген теңіз жобасы үшін міндетті шарт.

Жоба негізделетін басты халықаралық стандарттар:

• IFC Performance Standards (Дүниежүзілік банк тобына кіретін Халықаралық қаржы корпорациясы) – ірі инфрақұрылымдық жобалардың әлеуметтік және экологиялық тұрақтылығына арналған талаптар жиынтығы;
• ISO 14001 – экологиялық менеджмент жүйесінің халықаралық стандарты, ол экологиялық аспектілердің барлығы ескеріліп, құжатталып, үнемі бақылануын қамтамасыз етеді;
• MARPOL (Кемелерден теңізді ластаудың алдын алу жөніндегі халықаралық конвенция) – теңіз көлігінен шығатын қалдықтар мен ағындарды бақылауға бағытталған негізгі халықаралық келісім.

Әлемдік тәжірибелер

• Сахалин-2 (Ресей) – теңіз түбін тереңдету киттердің көшу кезеңінде жүргізілген. Бұл жағдайда тәулік бойы экологиялық мониторинг пен жануарлардың қозғалысына қарай бейімделген жоспарлау қажет болды.
• Роттердам (Нидерланд) – порт каналдарын үнемі тереңдету жүргізіледі, экологиялық қауіпсіз кемелер пайдаланылады.
• Ванкувер (Канада) – Delta контейнер портының кеңейту жобасы кезінде теңіз өсімдіктері мен уылдырық шашу аймақтары сақталып қалған.

Қашаған да дәл осындай тәжірибені ұстанады: барлық теңіз түбін тереңдету кезеңдері ұлттық реттеуші органдармен келісілген. NCOC есептерінде жоба қазіргі заманғы ең озық экологиялық және инженерлік технологиялармен орындалатыны, сондай-ақ ұзақ мерзімді экологиялық мониторинг жүргізілетіні көрсетілген.

Жауапкершілік пен ашықтық

Қашаған түбін тереңдету жабық процесс емес, керісінше, барлық кезеңдер ашық экологиялық мониторинг жүйесімен қатар жүреді.

«Барлық жұмыстар Қазақстан Республикасының құрылыс нормалары мен экологиялық заңнамасына сәйкес орындалады. NCOC компаниясы теңіз ортасына әсерді барынша азайту мақсатында процесті тұрақты түрде бақылап отырады. Ғалымдармен бірлесе отырып, теңіз суының сапасы мен биологиялық құрамына мониторинг жүргізіледі», – дейді NCOC компаниясының биоалуантүрлілік және экологиялық мониторинг тобының жетекшісі Сағиден Ербөлеков.

Айта кету керек, әсер ету аймағында теңіз ортасының жағдайын зерттеу бойынша көпжылдық ғылыми бақылаулар жүргізіледі. Оған су түбі фаунасының мониторингі, судың химиялық құрамын талдау, тұнбалар динамикасын және биоалуантүрлілікті бақылау кіреді. Бұл зерттеулерді қазақстандық және халықаралық ғылыми ұйымдар, соның ішінде Мұнай-газ және экологиялық зерттеулер институты және тәуелсіз зертханалар жүргізеді.

Барлық экологиялық зерттеу нәтижелері:

• Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігіне беріледі;
• NCOC компаниясының ресми сайтында ашық экологиялық есеп түрінде жарияланады – https://www.ncoc.kz/ru/publications;
• Жергілікті қоғам өкілдерінің, үкіметтік емес ұйымдардың және БАҚ-тың қатысуымен өткізілетін қоғамдық тыңдауларда талқыланады.